Gapning uyushiq bo‘laklari haqida ma’lumot Bir umumiy bo‘lakka tobe bog‘lanuvchi, bir XIL sintaktik vazifa bajaradigan, o‘zaro teng bog‘lovchilar va sanash ohangi yordamida bog‘langan

Undalma

So‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs va predmetni ifodalab, gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan so‘z yoki so‘zlar birikmasi undalma deyiladi.

So‘zlashish jarayonida tinglovchining diqqatini o‘z nutqingizga qaratish uchun ko‘pincha uning nomini aytib yoki opa, aka, singil, tog‘a, amma, xola kabi so‘zlar orqali murojaat qilasiz. Ba’zan tinglovchiga murojaatni ifodalovchi so‘zni qo‘llash orqali unga shaxsiy munosabatingizni ifodalaysiz.

Masa­lan, Arpangizni xom o‘ribmanmi, uka. Do‘ndig‘im, o‘ynoqlab yuratur. Onajonim, balki, bir kип Aytganingday bo‘lar to‘y.

!!! Undalma va kiritma gap bo‘laklari bilan aloqaga kirishmaydigan “bo‘lak” bo‘lib, ular qatnashgan gaplar murakkablashgan sodda gap sanaladi.

Undalmalar so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildirgani uchun ko‘pincha shaxs bildiruvchi so‘zlar bilan ifodalanadi. Shuning uchun undalmali gaplarning kesimi ko‘pincha I va II shaxs-son shakllarida bo‘ladi. Undal­ma alohida ohang bilan ajratib aytiladi. Undalmalar gapning boshqa bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaganligi sababli uning o‘rni erkin bo‘ladi, le­kin undalma gapning qayerida kelishiga ko‘ra alohida-alohida vazifa bajaradi.

So‘zlovchi tinglovchining diqqatini nutq jarayoniga jalb etishni maqsad qilib olsa, undalma gap boshida keladi. So‘zlovchi tinglovchilarga murojaat etish orqali unga subyektiv munosabatini ifodalashni maqsad qilib olsa, undalma gap o‘rtasi va oxirida keladi. Masalan, Nechun kerak bo‘ldi senga ko‘zyoshim, Nechun kerak, rubob, senga shuncha g‘am?! Gar shul eshitganim bo‘lmasa ro‘yo, Sen beshik emassan, dorsan, tabiat.

Badiiy nutqda undalma shaxs bildirmaydigan jonli, hatto jonsiz predmetlar ham undalma vazifasida kelishi mumkin. Masalan, Qani, ayt, maqsading nimadir sening, Nega tilkalaysan bag‘rimni, ohang.

Eslatma! Undalmalar nutq jarayoniga undalgan, diqqati jalb qilingan shaxs-predmetlar bo‘lgani uchun bosh kelishikda turadi. Bu jihatdan u egaga o‘xshaydi, lekin undash ohangi bilan talaffuz qilinishi va kesim bilan moslashmasligi bilan egadan farqlanadi.

Taqqoslang: Ahmad keldi. Ahmad – ega. Kesim bilan grammatik bog‘langan. Ahmad, keldi. Ahmad – undalma. Kimningdir kelganligi Ahmadga aytilyapti, kesim bilan grammatik bog‘lanmaydi. Undash ohangi bilan talaffuz qilinadi.