Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

Yuqori haroratning qon aylanishiga ta’siri.
Havo haroratining yuqori
bo’lishi yurak faoliyatini kuchaytiradi. Bu sharoitda tana harorati 37,3-37,6
0
C
ko’tarilsa, yurakning 1 daqiqada urishi 20 martaga ortadi (isib ketishning
birinchi darajasi). Tananing isishi davom etib, harorat 37,7-38,4
0
C ga yetsa,
yurak urishi 1 daqiqada 120 tani tashkil qiladi (Isib ketishning ikkinchi darajasi).
Teri harorati 38,6-40,6
0
C ko’tarilsa, yurak urishi 1 daqiqada 160 chamasi
bo’ladi (isib ketishning uchinchi darajasi). Issiqlashning birinchi dajasi arterial
qon bisimiga ta’sir qilmaydi. Ikkinchi darajada sistolik bosim ko’tarilishi
mumkin, tana haroratining uchinchi darajagacha ko’tarilishi arterial bosimni
keskin pasaytirib yuboradi. Bu holat “issiq urishi”ning o’ziga xos belgisidir.
Arterial bosimning pasayishi qon tomirlarning, asosan teri tomirlarining
kengayishiga bog’liq.

---

Bu sharoitda bosimni bir me’yorda saqlash uchun yurakdan chiqadigan
qonning miqdori ortishi kerak. Bunga organizm asosan yurak qisqarishlari
sonini oshirish yo’li bilan erishadi. Sistolik hajm faqat jismonan chiniqqan
shaxslarda ortishi mumkin.
Issiq sharoitda tana haroratining doimiyligini saqlashda odamning terisi
asosiy rol o’ynaydi. Havo harorati 28
0
C ko’tarilganda, teri qon tomirlari
kengaya boshlaydi. Birinchi galda quloq suprasi, panjalar va kaft terisi arterial
tomirlari kengayadi. Keyin bilak terisi tomirlari kengayib, ter ajrala boshlaydi.
Arterial tomirlarning kangayishi venalarda qon bosimining ortishiga va ularning
kengayishiga olib keladi.
Oddiy haroratda teridan bir daqiqada oqib o’tgan qonning umumiy hajmi
200-500 ml bo’lsa, issiqda – 2,5-3 l, juda yuqori haroratda 8 l ga yetadi va
yurakdan chiqqan qonning 50-70% ini tashkil qiladi.
Teri tomirlari kengaygan bir vaqtda ichki a’zolar tomirlari torayadi.
Bu o’zgarishlarni reflektor, mahalliy va gumoral boshqarish mexanizmlari
yuzaga chiqaradi.
Teri tomirlarining kengayishi nerlanish, o’tkazish, konveksiya va ter
bug’lanishi jarayonlari yordamida issiq sharoitda tana haroratining me’yorida
saqlanishiga ko’maklashadi. Havo harorati teri haroratidan ortib ketganda
ko’rsatilgan jarayonlardan faqat bittasi – ter tarkibidagi suvni bug’latib, issiqlik
yo’qotish jarayoni saqlanib qoladi. Bu vaziyatda teri ttomirlarining kengayishi
va ter ajralishining kuchayishi muhim ahamiyatga ega.