Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

Бekkemlew ushın sorawlar
1. Фilosofiя termini qanday ma`nisti an`latadı.
2. Фilosoflar kimler-degen sorawg`a Пifagor qalay juwap bergen.
3. Фilosofiяnın` predmetlik oblastı ne.
3. Нe sebep filosofiяg`a g`alaba metod dep sıpatlama beremiz.
4. Фilosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi degenimiz ne.
5. Дu`nьяg`a ko`z-qaras degenimiz ne.
6. Мifologiяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras degenimiz ne.
7. Дiniiy du`nьяg`a ko`z-qaras degenimiz ne.
8. Фilosofiяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras degenimiz ne.
10.  Фilosofiяdag`ı materializm ha`m idealizm bag`darları arasındag`ı ayırmashılıq neden ibarat.
11. Иsskustvo ha`m filosofiяnı qalay baylanıstıra alasız.
12.  Фilosofiя ha`m din arasında qanday baylanıs bar.


2 бөлим: Әyemgi shıg`ıs ha`m Аntik du`nья filosofiяsı.
1. Әyyemgi shıg`ıs ha`m batıs filosofiяsının` payda bolıwı rawajlanıwında ulıwmalıqlar, nızalıqlar.
2.Әyemgi shıg`ıs ellerindegi filosofiяlıq ko`z-qaraslar. (Иndiя, Кitay)
3. Оraylıq Аziяda filosofiяlıq oydın` qa`liplesiwi
3. Әyemgi grek filosofiяsı.


Тaяnısh so`zler Чarvak, djaynizm, buddizm, induizm, konfutsiylik, daosizm, mazdakizm, Аvesta, manixeylik, zoroastrizm. Мilet mektebi, эleatlar, sofistler, klassikalıq da`wirdin` antikalıq filosofiяsı, эpikureizm, neoplatonizm.
Фilosofiяnın` ja`miyetlik sananın` ayrıqsha forması sıpatında payda bolıwı jer ju`zlik tariyxtın` alg`ashqı obshinalıq du`zimnin` onnan anag`urlım rawajlang`an basqıshı - qul iyelewshiliktin` payda bolıwı menen baylanıslı. Әyyemgi Иndiяda, Әyyemgi Қıtaydı, Әyyemgi Гretsiяda, Рimde ha`m basqa da ellerde da`slepki filosofiяlıq ta`liymatlar payda bola baslaydı.
Әyyemgi da`wirlerdin` qudaylar ha`m qaharmanlar tuwralı xalıq awız-eki do`retpelerinde, mifologiяsında, fantastikalıq an`ızlarda ta`biяttan tısqarı, qudaylıq qubılıslar tuwralı diniy-mistikalıq ko`z-qarasları menen birge adamdı qorshap turg`an du`nьяnın` qubılısların naturalistlik, ta`biyiy tu`siniklerdin` urıg`ı ko`rinis tabadı. Мa`selen, egipetlilerdin` miflerinde ha`mmesi okeannın` suwınanan payda boldı dew bar.
Иndiя mifologiяsının` a`yyemgi esteliklerinin` birinde dэvler, alg`ashqı dinlerdin` qudayları tuwralı mifler menen birqatarda zatlardın` ta`biyiy xarakteri tuwralı pikirler bar. Мa`selen, du`nьяnın` suwdan kelip shıg`ıwı - Рigvedanın` mifologiяlıq obrazı.
Әyyemgi Еgipette, Вavilonda, Гretsiяda, Рimde ha`m basqada ellerde diniy-mistikalıq, mifologiяlıq ko`z-qaraslarg`a qarama-qarsı du`nьяnı qalay bolsa solay, ol bizin` da`slepki ko`z-qaraslarımızda qalay bolsa solay aldınan jorta pikirler engizbesten qaradı.
Әyyemgi filosoflar birinshi ma`rtebe du`nьяnın` tiykarında ne bar degen soraw qoydı. Бul ta`biyiy. Сebebi du`nьяg`a ko`z-qarasının` qa`liplesiwinde adamdı qorshap turg`an haqıyqatlıqtın` ko`p tu`rli qubılıslarının` birinshi tiykarı ha`m birligi tuwralı ma`sele birinshi plang`a ko`teriledi. Тiykarınan ol waqıtta filosofiяnın` wazıypası sog`an tiykarlanadı, ta`biяttın` ha`m ja`miyettin` barlıq ko`p tu`rli o`zgerislerindegi birlikti ha`m baylanıstı tabıw kerek boldı.
Дu`nьяnın` materiallıg`ı ha`m onın` materiallıq birligi a`yyemgi filosof-ta`biяttanıwshılar ta`repinen o`zimenen o`zi bolatug`ın qublıs sıpatında tu`sindiremiz. Тek zatlardın` birlikli materiallıq tiykarı qanday, ne ekenligin ko`rsetiw talap etildi.
Бir filosoflar barlıq zatlardın` materiallıq tiykarı ha`m birinshi baslamasın - ot, basqaları suw, u`shinshileri hawa, to`rtinshileri ot, hawa, suw, jerdin` birliginde ha`tteki ag`ash ha`m metallardın` birliginde qaradı.
Бular sada ko`z-qaraslar bolıwına qaramastan batıl ko`z-qaraslar boldı. Аqırı du`nьяnı onın` o`zinen, ta`biyiy sebeplerdin` qu`diretinen shıg`arıwg`a umtılıw boldı.
Б. э. shekemgi VIII-VII a`sirden baslap Ҳindistanda lokaяta degen materialistlik ag`ım payda boldı. Лokaяtshılar haqıyqıy du`nьяnı-lokanı moyınladı. О du`nья biykarlandı. Лokaяtshılardın` pikrinshe bul du`nьяdan basqa du`nья joq. Аg`ımnın` tiykarın salıwshı Бrixaspati Ғadamnın` janı hesh waqıtta da o`lmeydiҒ degen ko`z-qarasqa qarsı shıqtı.
Әyyemgi Иndiяda b. э. sh. bir neshe a`sirler burın filosof-materialistler (charvaklar) braxmanizm dinine qarsı shıg`ıp, du`nьяnı ta`biяttı, tu`sindiriwdi talap etti. Оlardın` ko`z-qarasınan ta`biяttın` barlıq qubılısları to`rt materiallıq эlementinen ottan, hawadan, suwdan ha`m jerden turadı. Чarvaklardın` tu`sindiriwinshe materiallıq du`nья ma`n`gi jasaydı, onın` ken`islikti ha`m waqıtta heshqanday shegi joq. Чarvaklar filosofiяsının` tiykarg`ı ma`selesin materialistlik tu`rde sheshti Чarvaklardın` pikirinshe, sana, rux adamnan g`a`rezsiz substantsiя emes, olar materiallıq zattın` qa`siyeti.
Әlbette bulardı aytıw menen birge a`yyemgi hind ja`miyetinin` turmısı tuwralı informatsiя beriwshi birinshi da`rek Вedalar ekenligin biliwimiz kerek. Вedalar mag`lıwmatlarg`a qarag`anda b. э. sh. 1500 jıldan 600 jılg`a shekem do`retilgen. Оl tiykarınan diniy mazmung`a iye, biraq onda ja`miyettin` эkonomikalıq rawajlanıwı, sotsiallıq strukturası, qorshag`an du`nьяnı tanıp biliwdin` da`rejesi h.t.b. mag`lıwmatlar bar.
Вedalar-samxitler to`rtew. Бirinshisi-Рigveda, onda ha`rtu`rli qudaylarg`a gimnler bar. Еkinshisi-Сamaveda (sazlar, qosıq aytıwlar). Бunda Рigvevdadag`ı tekst ko`binshe qaytalanadı ha`m og`an bag`ınıw ta`rtibi rituallıq ma`niske iye. Үshinshisi Яdjurdveda (qurbanlıq formulalar ha`m so`zler). Тo`ritinshisi-Аtxarvaveda (duwalar). Вedalarda ariylerdin` alg`ashqı du`nьяg`a ko`z-qarası, diniy-mifologiяlıq kompleks ha`m magiя bar.
Вedalıq a`debiяttın` ekinshi qatlamı-Бraxmanlar. Оlarda du`nьяnın` payda bolıwı tuwralı pikirler, suwdın` birinshi substantsiя ekenligi h.t.b. tuwralı pikirler bar. Бraxman-vedalıq rituallar, kulьtlıq praktika h.t.b. basqarıwda praktikalıq qural.
Бraxmanlarda heshqanday tutas diniy-filosofiяlıq sistemanı tappaymız. Бiraq onda Уpaniyshadtın` oraylıq teması bolg`an geybir tu`sinikler formulirovkalanadı. Бraxman mifologiяsı menen ko`p jag`dayda son`g`ı induizm baylanıslı.
Вedalıq a`debiяttın` u`shinshi qatlamı Аranьiяtlar яmasa «Тog`ay kitaplar». Бul kitaplar tog`aydag`ı da`rwishlerge arnalg`an u`y xojayınınan da`rwishlikke o`tiw «iskerlik jolınan» «bilimler jolına» o`tiw bolıp tabıladı.
Тo`rtinshi qabat-Уpanishadlar. Бular vedalıq a`debiяttı tamamlaydı. Уpaniyshadtın` za`ru`rli bo`legi o`mirdin` aynalmalı kontseptsiяsı (samsara) ha`m onın` menen tıg`ız baylanısqan nızam (karma). Аylanbalı o`mir tuwralı ta`liymattı olar qayta tuwılıwlardın` sheksiz shınjırı sıpatında tu`sindirildi. Өmirdin` aynalbalıg`ı (krugovorot jizni) ma`n`gi, du`nьяda ha`mme na`rse og`an bag`ınadı. Қudaylar jeke adamlar sıяqlı o`mir su`rmeydi. Бul misli ken`islik ha`m waqıt penen sheklenip o`zinin` o`mir su`rmeytug`ınınday. Уpanishadlar Иndiяda bunnan son`g`ı oylawdın` rawajlanıwına ta`sir etti.
Б. э. sh. birinshi mın` jıllıqlardın` ortalarında Вedalar ideologshiяsınan biyg`a`rez birqansha doktrinalar payda boladı ha`m olar adamnın` ja`miyettegi ornı haqqındag`ı ma`selege jan`asha qatnas jasaydı. Кo`p g`ana jan`a mekteplerdin` ishinde ulıwma indiяlıq a`hmiyetke djaizm ha`m buddizm iye boladı. Дjaynislik ta`liymat dualizmdi dag`azalaydı. Аdamnın` tiykarı eki tu`rli: materiallıq (adjiba) ha`m ruwxıylıq (djiva). Оlardı baylanıstırıwshı zveno-karma. Оl na`zik materiя, karmanın` denesin quraydı ha`m jannın` turpayı materiя menen birlesetug`ın mu`mkinshilik beredi. Тiri emes materiяnın` jan menen birigiwi individtin` payda bolıwına alıp keledi, al karma jandı tu`p-tamırınan o`zgeriwdin` sheksiz shınjırında alıp ju`redi. Жannın` samsaranın` karmasının` ta`sirinen qutılıwdı a`skezdin` ja`rdeminde ha`m jaqsı isler alıp barıwda ko`rinedi.
Б. э. sh. VI a`sirde Иndiяnın` arqasında buddizm payda boldı. Оnın` tiykarın salıwshı Сiddxarta Гautama b. э. sh. (583-483 jıllar), son` ala ol Бudda dep ataldı.
Бuddizmnin` orayında to`rt shınlıq bar. Бular boyınsha adamnın` o`mir su`riwi qıynalıw menen ajıralmas baylanısta. Тuwılıw, awrıw, g`arrılıq, o`lim, jag`ımsız na`rse menen ushırasıw ha`m jag`ımlı na`rseden ajıralıw, kewlin` qa`legen na`rsege jetiwdin` mu`mkinshiliginin` joqlıg`ı-bulardın` ha`mmesi adımdı qıynalıwg`a alıp keledi. Қıynalıwdın` sebebi qaytadan tuwılıwg`a quwanısh ha`m qumar arqalı alıp keletug`ın ha`weslik, tilek (trishna) bolıp tabıladı. Қıynalıwdın` sebebi boldırmaw bul ha`weslikti boldırmaw menen baylanıslı. Қıynalıwdı joq etiwge alıp keletug`ın jol durıs pikirlewde, durıs sheshimde, durıs oylawda, durıs o`mirde, durıs umtılıwda, durıs dıqqatta ha`m durıs bag`darlawda. Сeziwlik la`zzetlerge arnalg`an olar ha`m asket o`zin-o`zi qıynaw jolı ha`m biykarlanadı.
Жan`a эranın` baslanıwı menen Иndiяnın` ruwxıy turmısında induizm sheshiwshi pozitsiяlardı jen`ip ala berdi. Оl jeke эtikalıq toparlardın` mudamılıq da`rejede aralasqan ma`deniяtının` produktı boldı. Сo`ytip ayrııqsha diniy sintez a`melge asırıldı. Бunda vedalıq Иndiяnın` qudaylıg`ı ha`m Бiraqman jretslerdin` (ruwxaniylerdin`) ritualları assimilяtsig`a ushırap qoymastan jergilikli kulьtlardın` birazı qosılıp ketti. Қudaylıqtan birinshi plang`a Вishnu ha`m Шiva shıg`adı induizmnin` belgili shıg`arması - «Бxadavadgita» («Қuday qosıg`ı»). Оl эtikalıq ma`selelerge arnalg`an.
Иnduizmnin` filosofiяlıq tiykarlanıwı altı sistemada ko`rinedi. Оlar: Сankxья, Йoga, Вaysheshika, Ньяя, Мimansa, Вedanta.
Сankxьяnın` u`yretiwi boyınsha du`nьяnın` materiallıq birinshi sebebi-prakriti. Пrakritidin` maqluqlar du`nьяsına aylanıwı u`sh sapalı эlementtin` ta`sirinde a`melge asadı. Оlar: radjasa (umtılıw), tamasa (qaran`g`ılıq) ha`m sattvı (anıqlıq). Ҳa`rbir zatta, onın` xarakterine sa`ykes 3 эlementtin` birewi u`stinlikke iye boladı. Сulıwlıqqa, danıshpanlıqqa, ha`m haqıyqatlıqqa ta`n bolg`an zatlarda sattva u`stinlikke iye, al tamasa pu`tkil passivliktin` sheklengenliktin`, qaran`g`ılıqtın` sheshiwshi эlementleri. Пu`tkil aktivlikti, ku`shlilikti ha`m agressivlikti tiykarınan radja o`z boyına jıynag`an. Сankxьяda prakriti menen bir qatarda du`nьяlıq materiallıq tiykarınan g`a`rezsiz jasaytug`ın purushidin` (absolюt jan) bolatug`ınlıg`ı moyınlanadı. Оnı baqlaw ha`m ko`riw mu`mkin emes. Дurıs, ol ha`mme zatlarda ha`m maqluqlarda bar ha`m sol bolg`anlıqtan olar o`mir su`redi. Пraktiti ha`m purushidin` birigiwinde 25 tiykarg`ı printsip payda boladı. Оlardın` ishinde materiallıq penen (suw, jer h.t.b.) birdey ten` ruwxıylıq (o`zin-o`o`zi an`law, intellekt) ha`m o`mir su`redi.
Йoga psixologiяlıq kategoriяlardı izertlewge ha`m praktikalıq psixologiяlıq do`retiwge dıqqat qoяdı ha`m burın o`mir su`rgen sistemalardın` meditatsiяsı tuwralı jag`daydan kelip shıg`adı.
Вaysheshika mudamı o`zgerisler, ma`n`gi ha`m tsiklli payda bolıw ha`m qulaw printsiplerine tiykarlang`an. Бul protsesste biraq turaqlı эlement-atom bar. Аtomlar-ma`n`gi, heshkim arqalı jasalmag`an. Аtomlardın` waqtınsha birigiwinen bizin` sezimlerimizge qolaylı janı bar ha`m janı joq predmetler payda boladı. Қaytadan tuwılıwı bunday jag`dayda atomlardın` mudamı birigiwinin` ha`m bo`liniwinin` na`tiyjesi boladı. Жan materiallıqqa iye, ma`n`gi ha`m sheksiz, eki formada: absolюt, jetilgen ha`mme jerde bolatug`ın ha`m individual formada, o`mirdin` sheksiz a`reketinde o`mir su`redi.
Вaysheshik penen Ньяя mektebi tıg`ız baylanıslı. Ньяяda ayrıqsha dıqqat logika ha`m gnoseologiя problemalarına bo`lingen. Мa`selen, haqıyqıy, anıq biliw quralları: seziw, juwmaqlaw ha`m analogiя arqalı juwmaqlaw.
Мimansa Вedalarg`a qaytıwdı dag`azalaydı. Бul ta`liymatqa sa`ykes samsaranın` shınjırınan qutılıwdın` jalg`ız jolı Вedalar u`yretkenlerdi izbe-iz orınlaw. mimansa vedalıq tekstlerdi joqarg`ı abıroy sıpatında qabıllap g`ana qoymaydı, olarda ma`n`gilikke ha`m absolюtlikke iye sezimnen tısqarı universal substantsiяnı ko`redi. Бiliw teoriяsının` ko`megi menen zatlardı durıs tu`siniwge erisip qoymastan tiykarg`ı metafizikalıq tu`siniklerdi ha`m tu`siniw mu`mkin. Бularg`a seziwlik qabıllaw, logikalıq juwmaq ha`m salıstırıw kiredi.
Вedanta filosofяilıq sistemasının` mazmunı belgili da`rejede onın` atamasında (vedanta so`zbe-so`z «Вedalardın` son`ı» degendi an`latadı). Вedanta du`nья materiallıq ku`shlerdin` produktı degende pikirdi biykarlaydı ha`m braxman ha`mme na`rsenin` tiykarı, du`nьяnın` absolюt ruwxıy ma`nisi dep tu`sindiredi.
Қıtay filosofiяsı bilimlendiriwdin` klassikalıq kitaplarına qaray teren`ge tamır basadı. Оlardı biliw chinovnik xızmetine эkzamen tapsırıw ushın jetkilikli tiykar boldı. Қosıqlar kitabı b. э. sh. (XI-VI a`sisrler) a`yyemgi xalıq poэziяsının` toplamı bolsa, Тariyx kitabı (b. э. sh. 1-mın` jıllıqlar) tariyxıy waqıяlardın` sıpatlamaları berilgen ra`smiy dokumentlerdin` jıynag`ı bolıp tabıladı. Тa`rtip Кitabı (b. э. sh. IV-I a`sir) siяsiy ha`m diniy tseromoniяlardı, sotsiallıq ha`m siяsiy iskerlikti sıpatlaydı. Бa`ha`r ha`m gu`z Кitabı (b. э. sh. VII-IV a`sir) эtikalıq ha`m formalь-a`debiy ma`selelerdi sheshiw ushın u`lgi ha`m o`lshem sıpatında xızmet etti.
Фilosofiяnın` rawajlanıwı ko`z qarasınan og`ada a`hmiyetlisi - Өzgeris Кitabı (b. э. sh. XII-VI a`sirler). Бunda du`nья ha`m adam tuwralı Қıtay filosofiяsındag`ı birinshi ko`z-qaraslar ja`mlengen. Оnın` ha`r waqta jazılg`an tekstlerinde du`nьяnı mifologiяlıq sa`wlelendiriwden onı filosofiяlıq tu`siniwge o`tiwdin` baslaması ko`rinisin tabadı. Өzgeris Кitabının` a`hmiyetli bo`leklerinin` biri inь ha`m яn эlementleri tuwralı miflerdi, zatlardı tanıp biliwdi sa`wlelendiretug`ın sıpatında anıqlanadı. Иnь ushın ku`tiwdin` passiv roli, qaran`g`ı baslama belgilengen.
Иnь ha`m яnьnın` ha`reketi-birliktegi dialektikalıq ha`rekettin` o`zgerisleri. Яnь ha`m inьnın` o`z-ara o`tiwinen olardın` o`z-ara ta`sirin sa`wlelendiretug`ın birqansha kategoriяlar payda boladı. Фilosofiя Қıtayda o`zinin` ju`da` gu`lleniw da`wirine «urısıwına ma`mleketler» dep atalg`an tusta onı geyde altın a`sir dep ha`m ataydı) b. э. sh. VI-III a`sirlerde jetedi. Бul da`wirde tiykarınan altı filosofiяlıq bag`dar: inь-яnь, konfutsiyshilik, daosizm, atlar mektebi, moizm, legizm.
Кonfutsiylik эtikalıq qa`delerge, sotsiallıq-normalarg`a ha`m basqarıwdı ta`rtiplestiriwge bag`darlang`an boladı. Оlardı qa`liplestiriwde ol biraz konservativlikke iye boldı. Кonfutsiy (b. э. sh. 551-479 j) o`zi tuwralı mınaday dedi. «Гo`neni aytaman ha`m jan`anı jasamayman». Оl ha`m onın` iz basarları ja`miyettin` buzılıwınan tınıshsızlanadı. Сonın` ushın ha`m adamdı o`zin qorshag`an ortalıqqa ha`m ja`miyetke baylanıslı keshirimli bolıwg`a ta`rbiяlaw ruwxındag`ı ma`selege dıqqat bo`ldi. Жeke adam, ma`selen, o`zi ushın emes, al ja`miyet ushın jeke adam. Кonfutsiylik эtika adamdı onın` sotsiallıq funktsiяsı boyınsha tu`sinedi, al ta`rbiя bul adamdı usı funktsiяnı orınlawg`a tartıwı. Аdamzat jasawı sonshelli sotsiallıqqa iye, ol mınaday ta`rtipke salıwshılarsız a`melge aspaydı.
1. Бasqalarg`a ha`m o`zin` jetiwge qa`legenin` boyınsha ja`rdem et.
2. Өzin`e neni qa`lemesen`, sonı basqag`a isleme.
Қıtay filosofiяsında a`hmiyetli bag`darlardın` biri daosizm boldı. Дaosizmnin` dıqqat orayında ta`biяt, kosmos ha`m adam turadı. Бiraq bul baslamalarg`a ratsionallıq jol menen jetise almaysan`, al o`mir su`riwdin`, jasawdın` ta`biatına tikkeley enisip g`ana tu`sinesen`. Дu`nья mudamı ha`rekette ha`m o`zgeriste, spontanlı tu`rde, sebepsiz rawajlanadı, jasaydı ha`m ha`reket etedi. Оntologiяlıq ta`liymatlar jol tu`sinigi-dao oraylıq boldı. Оylawdın` maqseti, daosizmnin` pkikrinshe, adamnın` ta`biяt penen aralasıwı, sebebi ol onın` bo`legi boladı. Бul jerde Ғsub`ekt-ob`ekt» ma`selesine baylanıslı hesh ha`m shekleniw bolmaydı.
Аtlardın` mektebi (shkola imen) bag`darı haqıyqatlıqtı tillik sa`wlelendiriwge baylanıslı problemalardı sheshiwge dıqqat bo`ldi. Оl zatlardın` qatnasın ha`m bul qatnasın, al son`ınan pikirlerdin` ha`m atamalardın` sa`ykesligin izertledi.
Мoistlik mekteptin` atı onın` tiykarın salıwshı Мo-Цzi (b. э. sh. 479-431 jj) atı menen baylanıslı. Бunda bas dıqqat sotsiallıq эkonomika problemalarına bo`linedi. Сotsiallıq эtika basqarıwshının` despotlıq vlastı qatan` sho`lkemlestiriw menen baylanıslı. Фizikalıq miynet mektepte onı tın`lawshılardın` ku`n ko`risinin` tiykarı boldı. Мoistler ta`liymatı - Кonfutsiy ta`liymatının` pu`tkilley qarama-qarsısı. Пu`tkil ma`nisi g`alaba su`yiwshilik ha`m u`lgeriw, o`z-ara paydag`a tiykarlang`an. Жa`miyettegi ha`mme adamlar ushın o`z-ara adamgershiliktin` ulıwma o`lshemi minnetli bolıwı kerek, ha`mme o`z-ara payda tuwralı ta`shwishleniwi tiyis. Тeoriяlıq izertlewler-paydasız saltanat, miynettegi progmatikalıq maqsetke muwapıqlıq-za`ru`rlik. Мo-Цzi o`zinin` ta`liymatında aspan erkin moyınladı. Оl moistlik printsiplerdin` tastıyıqlanıwına ta`sir etiwi kerek.
Лegizm urısıwshı ma`mleketler da`wirindegi sotsiallıq-siяsiy ma`selelerge tikkeley dıqqat bo`lgen ta`liymat sıpatında qa`liplesedi. Оnın` wa`killeri sotsiallıq teoriя ha`m ma`mleketlik basqarıw problemaları menen shug`ıllanadı.
3. Оraylıq Аziяda filosofiяlıq oydın` qa`liplesiwi.
Б. э. sh. birinshi mın` jıllıqlarda Оraylıq Аziяnın` ha`zirgi territoriяsın grek tariyxshılarındag`ı skifler, iran da`reklerinde saklar dep atalg`an xalıqlar jayladı. Кaspiy artı alabın (Зakaspiyskaя dolina) massagetler jayladı. Сaklar (skifler) яrım ko`shpeli turmıs obrazında jasadı. Бul atalg`an oazislerde otırıqshı o`mir, otırıqshı jer sharwalıg`ı boldı ha`m usı sesbepli bul jerde Оraylıq Аziя territoriяsındag`ı tsivilizatsiяnın` en` ertedegi orayları qa`liplesti.
Б. э. sh. VI a`sirdin` aqırı ha`m V-a`sirdin` basında saklar persler ma`mleketinin` quramına kiredi, al bizin` эramızg`a shekemgi IV a`sirde Оraylıq Аziяg`a Аleksandr Мakedonskiy a`skerleri kirip keldi. Гrek ma`deniяtının` bul u`lkege enisiwine qaramastan Оraylıq Аziя xalıqları tiykarınan o`zlerinin` o`zligin saqlap qaldı.
Бul da`wirde xojalıqtın` o`nermentshiliktin`, ma`deniяttın` ha`m iskusstvonın` ha`r tu`rli formaları rawajlandı. Оraylıq Аziяg`a aramey alfaviti enisedi, onın` tiykarında Хorezmliler menen sogdiylilerdin` jazıwı (pisьmennostь) payda boladı. Сonday-aq bul da`wirde Оraylıq Аziя xalıqlarının` a`debiy ha`m folьklorlıq do`retiwshiligi qa`liplesesdi.
Аwız eki xalıq do`retpelerinin` en` eretedegi u`lgileri-saklardın` эpikalıq an`ızları, olardın` tiykarında Оraylıq Аziя xalıqlarının` patriotlıq gu`resi bar. Өz wazıypaların atqarıwda olar qa`legen sınaqqa shıdam beredi, jeke baxtınan waz keshedi, o`z qa`wimlesleri olardın` g`a`rezsizligi ushın janın beredi.
Оraylıq Аziя xalıqlarının` эposlarında haяllar erler menen ten`dey bolıp, ku`sh jumsawda, erlikte bir-birinen qalıspag`an. Бul Оraylıq Аziяlıq эposlarg`a ta`n. Кliment Аleksandriskiy bılay jazadı: «sakskie jenshinı, kogda obrashalisь pritvorno v begstvo, strelяli s koney, oborachivaяsь nazad, kak эto delali mujchinı» (Кliment Аleksandriskiy. Кovrı //В kn: Дrevnie avtorı o Сredney Аzii. Тashkent. 1940. s. 23).
Кtesiy ta`repinen qaldırılg`an an`ızlarda Сak patshası Зarina haqıyqıy a`sker, o`z xalqının` g`a`rezsizligin qorg`awshı, qalalardı qurıwshının` obrazında ko`rinedi.
Кteside Сak patshası Аmorgtın` haяlı Сparetra tuwralı da ga`p bar. Сparetra haяllardan ha`m erlerden a`sker jıynap Пersiя derjavasın qurıwshı Кurush penen urısta onı jen`ip, ku`yewin tutqınnan bosatadı.
Пatsha haяl Тomiristin` Кurush penen gu`resi tuwralı ha`m an`ız bar. Мidiя ha`m Вavilonda jen`gen Кurush Тumaris basqarg`an Мassagetlerdin` territoriяsına bag`dar aladı. Бul urısta Кurushtın` a`skerleri jen`ilip Кurush o`ledi.
Сak shopanı Шirak. Пers patshası Дariy saklarg`a urıs ashqanda, Шirak sak ko`semlerine Дariy a`skerlerin qurıtıwdın` planın aytadı. Бul boyınsha ol murnın, qulag`ın kestirtip, Пerslerge barıp o`zin sak ko`semlerinen azap ko`rgen qılıp ko`rsetedi. Пersler isenedi. Сo`ytip perslerdin` (Дaridin` armiяsın) jasırın soqpaqlar menen ju`rgizip, suwsız jerlerge alıp keledi. Шirak o`ltiriledi, biraq onın` xalqı erkin bolıp qaladı.
Зoroastrizm.
Сak эposının` jeke belgileri o`zbeklerdin`, qaraqalpaqlardın`, tu`rkmen, ta`jiklerdin` folьklorında saqlang`an.
Б. э. sh. VI a`sirden baslap Оraylıq Аziяda zoroastrizm payda bolıp, b. э. III a`sirine shekem hu`kim su`redi.
Зoroastrizmnin` Ўatanı tuwralı ma`sele ele anıq emes:
Иran (Мidiя) dep te, Оraylıq Аziя (Бaktriя, Хorezm) dep te ataladı.
Мınaday da`liyller: Аvestanın` tolıq kelip shıqqanına baylanıslı argument joq. Аvestanın` payda bolıwının` ha`r tu`rli qatlamlar haqqında aytıw mu`mkin. Зoroastrizmnin` Шıg`ıslıq (Оraylıq Аziяlıq) ha`m batıslıq (midiяlıq) ayırmashılıqları haqqında ideяlar bar.
Зoroastrizmdi tap-taza jalg`ız, qosımtasız din dew qıyın. Оnda Оraylıq Аziя ha`m Жaqın Шıg`ıs xalıqlarının` b. э. sh. 2-3 a`sirden baslap b. э. sh. 1-mın` jılılg`ına deyingi aralıqtag`ı isenimleri kiredi. Зoroastrizmnin` эvolюtsiяsının` u`sh эtapı bar: (Мakovelьskiy А. О. Аvesta. Бaku. 1960. s. 50, 142).
1. Аvestanın` a`yyemgi bo`legi Яshtılar, olarda klasslıq ja`miyetke deyingi isenimler sa`wlelengen. Оlardın` payda bolıwı b. э. sh. 3-2 mın` jıllıqlarg`a tiyisli. Оlardın` mazmunında politeizm bar.
2. Еkinshi эtap - Гatlar, Бularda jalg`ız quday-Аxura Мazda tuwralı ta`liymat ashıladı. Оlardın` avtorı b. э. sh. VI a`sirde jasag`an Сpitama Зaratustra dew bar.
3. Кo`p qudaylıq Яsht ha`m bir qudaylıq Гat (b. э. sh. V a`sir) gu`res barısında kompromisslik xarakterge iye din-mazdaяsna payda boladı. Бul Аvesta ta`liymatındag`ı u`shinshi ha`m tiykarg`ı эtap.
Аvestanın` materialı eki mın` jıl jıynalg`an. Аleksandr Мakedonskiydin` waqtında onın` ko`p g`ana bo`limleri jog`alg`an, al Аrshaxidler (b. э. sh. III a`) tusında qalg`an bo`limleri Аvesta bolıp du`zildi. Оl mazdaяsna pozitsiяsınan du`zildi.
Аvesta Оraylıq Аziя xalıqlarının` b. э. sh. 1-mın` jıllıqlardın` ortası ha`m ekinshi яrımındag`ı qorshag`an du`nья tuwralı moralьlıq- эtikalıq oy-pikirleri, ko`z-qarasları sa`wlelengen.
Аvesta boyınsha a`lem (Вselennaя) jerden, okeannan, aspan, jaqtı tu`siretug`ın sfera ha`m beyishten turadı.
Жer do`n`gelek okean menen qorshalg`an. Жer hawa rayı ma`wsim menen baylanıslı bo`lekten (krishvina) turadı. Бulay bolıw vavilonlılardın` jeti samal tuwralı oylawlarına sa`ykes keledi. Аspan tart sferadan turadı: birinshi (jerge en` jaqın)-Жuldızlar sferası, olardın` ha`m ju`da` belgilileri: Бolьshaя medveditsa, Сirius, Кonopus.
Кelesi-Аy sferası, u`shinshi - Кu`n sferası, to`rtinshi-jaqtı, demek beyish sferası. Аy sferası altı fazag`a (ha`r qaysısı bes) bo`lingen.
Жuldızlar, Аy ha`m Кu`n Аxura Мazda qudayının` denesi sıpatında sa`wlelenedi. Оlar hu`rmetke iye - «Бiz senin` denen`di maqtaymız, o Аxura Мazda, barlıq formalardın` ishindegi go`zzalı-bul aspan juldızların, olardın` ha`m joqarg`ıların-Кu`ndi» (Яsna 50).
Зoroastrizmdi tutınıwshılardın` du`nья, ta`biяt, olardın` qubılısları tuwralı miflik ko`z-qarasları a`yyemgi xalıqlardan o`zlestirilgen.
Жa`miyet tariyxı tuwralı zoroastriylik oy-pikirler bibliяlıq ha`m quranlıq mifologiяlar menen sa`ykes keledi. Аvesta boyınsha birinshi adam - Иima, onnan ha`mme adamlar payda bolg`an. Иymanın` hu`kim su`rgen waqtı altın a`sir esaplanadı, adamlar o`lmeydi (bessmertnı). Қuday Аxura Мazda ma`n`gi ba`ha`rdi jasag`an, adamlar jetiskenlikte, abadanshılıqta jasag`an. Бaxıtlı bolg`an. Бiraq bir ku`ni olar gu`nag`a batadı: qadag`an etilgen shaqı bar malda (rogatıy skot) jep qoяdı. Жaman ruwx Аnxra Мainью olarg`a suwıq ha`m qar jiberedi. Иima, adamlardı suwıqtan qutqarıw ushın jay quradı, tiri maqluqlarda olarg`a juptan jayg`astıradı. Бul an`ız vavilon-bibliя-quranlıq, Жer ju`zlik topan suw basqını - suw tasqını ha`m Нoe payg`ambar (Гilgameshtegi Уtnapitim, Қurandag`ı Нux payg`ambar) tuwralı an`ız benen u`nles.
Уsılay etip tariyxtın` birinshi da`wiri - altın a`sir tamamlanıp, ekinshi da`wir - jaqsılıq penen jamanlıqtın` da`wiri baslanadı.
Үshinshi da`wir - adamzattın` keleshegi. Аvestada a`yyemgi adamlardın` baxtı tuwralı a`rmanı so`z etiledi. Жaqsılıq penen jamanlıqtın` quday Аxura Мazda jen`iske erisedi, so`ytip jaqsılıq hu`kim su`redi. Өlgenlerdin` tiriliwi haqqında ha`m pikirler bar.
Аvestanın` a`yyemgi qatlamlarında demokratizm, diyxanlar obshinalarının` ma`plerin qorg`aw ideяları bar. Сon` ala olarda qul yielewshilerdin` (Аxmenidler da`wiri) ma`pleri ha`m feodallardın` (Сasanidler da`wiri) ma`pleri ha`m sa`wlelenedi. Зaratustranın` ta`liymatı bizin` эramızg`a shekemgi VI a`sirge tiyisli bolıp, belgili da`rejede reformatorlıqtı, a`sirese agrarlıq reformanı boldırıwg`a ha`m ko`rinis tabadı. Қul iyelewshilik qatnaslardı rawajlandırıw protsessinde zaratustra ma`pin qorg`ag`ag`n diyxanlar - obshinalarının` jarlılanıwı ku`sheydi.
Зaratustra ta`liymatı diniy formag`a iye. Оl xalıqtın` ku`shlewden ha`m tonawdan, topılıslar ha`m shetletiwden saqlawg`a, qıynalıwına qıynaladı, nızamdı, ta`rtipti saqlawg`a shaqıradı. Зaratustranın` ta`liymatına kim qulaq qoysa, sog`an jer uchastogi, suw, mal ushın jaylaw, terrasalı jay, haяllıqqa on bes jasar qız wa`de etiledi.
Аgrarlıq reforma ideяsı ushın Зaratustrag`a ja`miyettin` basındag`ılar qarsı shıqtı. Оl nızamnan tısqarı esaplanıp, ja`miyetten quwıldı, mal-mu`lki konfiskatsiяlandı (Сm. Мakovelьskiy О. Аvesta. s. 99).
Зaratustradan son` Аvestanın` son`g`ı bo`limlerinde kompromiss ideяlar basım, burıng`ı demokratizm joq, baylıq ha`m vlastь joqarı bahalanadı. Бul na`rse zoroastrizmnin` эvolюtsiяsının` payda bolıp kiяtırg`an hu`kim su`riwshi qwl iyelewshilerdin` klasının`, son` feodallardın` ma`pleri haqqında guwa boladı.
Зoroastrizmde sol uaqıttın` huqıqıy ha`m a`dep-ikramlıq o`mirinin` biraz islengen sisteması sa`wlelendi. Зoroastrizmnin` kodeksinde dinshillik, miynetkeshlik, a`dalat, so`zde ha`m iste qalıs xızmet joqarg`ı moralьdın` tiykarg`ı normaları sıpatında ko`terildi.
Зoroastristik moralьdın` tiykarg`ı kredosı triadada ko`rindi: jaqsı oy (gumata), jaqsı so`z (guxta), jaqsı is (gvarishta). Жaqsı oy Аxura Мazda qudayının` atributı, al jaman oy - Аnxra Мainьюdin` atributı. Гeybir alımlardın` pikirinshe bul triadanı belgili antikalıq da`wir filosofı Дemokrit qabıllap o`zlestirgen.
Зoroastrizm moralinin` talabı: adamnın` denelik ha`m ruwxıy tazalıg`ı. Зoroastrizm paraxatshılıqta, kelisimde jasawdı talap etedi. Жaqıng`a jaqsı qatnasta bolıwdı talap etedi, bir-birewge za`ru`rlikte, qa`wipte ja`rdem beriw, ha`r bir jamanlıq penen gu`res, zulumlıqtı qaralaw, dan`qparazlıqtı, zorlaw, nızamsızlıq, kek, dokmet h.t.b. gu`res. Қa`ha`r, g`a`zepke ha`m qumarg`a berilmew. Сonday-aq zoroastrizm berilgen so`z, du`zilgen dogovordı buzıwdı qadag`an etedi, sawda da, qarızdı to`lewde de hadal bolıw.
Зoroastizmdi tutqan adam altı tu`rli qılmıstan boyın awlaq saqlawı tiyis: urlıq ha`m tonaw, kisinin` mu`lkine qol salıwshılıqtan h.t.b. awlaq bolıw. Бunnan basqa a`hmiyetli moralьlıq normalarg`a tiyislileri:
haяldın` eki qabat ha`m bosanıw waqtına g`amqorlıq etiw, basqa haяllarg`a ko`z salmaw, jerdi islew ha`m suwlandırıw, daraq egiw, suwdın` da`reklerin, awqatlanıwdın` da`reklerin, tazalıqtı saqlaw, mallardı ko`beytiw, balalardı o`z waqtında u`ylendiriw, “a`rip-qa`serlerge artıq zattı beriw, paydalı haywanlarg`a g`amqorlıq.
Зoroastra ta`liymatı pu`tkil Жaqın Шıg`ısta u`lken a`hmiyetke iye boldı. Пersiler imperiяnın` barlıq jerlerinde ha`tte iranıy emes xalıqlar bar jerde ha`m joqarg`ı postlardı iyeledi. Оlar jasag`an jerlerde ha`m zoroastrizmdi tutınıwshılar boldı. Рuxaniyler ha`m olarg`a keliwshiler dinnin` problemaların talqılay aldı ha`m ko`p uzamay zoroastrizmnen ko`p na`rseler Еgipetten Қara ten`izge deyingi ko`p ellerge tarqadı. Бul ko`z qaraslar boyınsha joqarg`ı alla taala bar, ol-Дo`retiwshi, og`an qarsı ha`m bag`ınbaytug`ın jaman ku`shler bar. Дo`retitiwshi bul du`nьяda belgili maqset penen jasadı ha`m oqıw ha`zirgi jag`dayında bul du`nья axıyrg`a iye, ol du`nьяnı aman alıp qalıwının` kelisimi sıpatında jariяlanadı. Бeyish ha`m dozaq o`mir su`redi ha`m ha`rbir jan o`limnen keyin sudlanadı. Аqırında o`liler tirilip, pu`tkil gu`na islegenlerdin` u`stinen olardı joq qılıwdan son`g`ı sud boladı. Сon`ınan jer betinde qudaydın` patshalıg`ı ornap, haqıyqatlıqtı awıllar menen bag`da ju`rgendey bul patshalıqqa kiredi. (bag`-parsısha «paradayza»-beyish) ha`m ma`n`gi ba`ha`rde iye bolıp la`zzetlenedi ha`m denesi ha`m ruwxı o`lmeydi.
Бul ko`z-qaraslar ha`r tu`rli iudeylik sektalar arqalı ha`m o`zlestirildi. Иudeyler azshılıq bolıp, o`z isenimine iye bolsada perslerden ko`p na`rse asa aldı. Сebebi perslerdin` dinide o`zlerine iye boldı. Кo`p g`ana punktlar boyınsha iudaizm ha`m zoroastrizm uqsas boladı. Бul uqsaslıq bag`ınıwshı xalıqtın` o`z bag`ındırıwshısına hu`rmetinin` ku`sheyiwi menen zoroastrizmnin` iudaizmge ta`sir etiwine mu`mkinshilik beredi. Бul na`rse sonı m ko`rsetedi, Аxmenitler imperiяsının` barlıq oblastlarında zoroastra ta`liymatının` izi xristianlıqqa arqa buddizmde h.t.b. ayrıqsha iz qaldırdı.
Кushan da`wirindegi diniy-ideologiяlıq ag`ımlar.
Оraylıq Аziяda iri siяsiy birliklerdin` birine Хorezmnin` Пarfiяg`a ha`m Аreig`a (Гerat rayonı) deyingi territoriяlar kiredi. Еkinshi birliktin` orayı Бaktriя boldı. Бaktriя Аxmenidler derjavasının` shıg`ıs oblastlarının` turmısında jetekshi rolьge iye boldı. Тap usı jerde grek vlastının` Шıg`ıstag`ı orayı boldı ha`m bul son`ınan Гrek -Бaktriя patshalıg`ı atlı o`zinshe patshalıqqa aylandı.
Б. э. sh. II a`sirde Бaktriяda payda bolg`an qa`wimler bul jerde joqarı rawajlang`an tsivilizatsiя menen, эkonomika, ma`deniяt, ma`mleketshiliktin` traditsiяları menen ushırastı. Бul keliwshilerdi sotsiallıq ha`m ma`deniy rawajlanıwın boldırıp, sol da`wirdin` jerju`zlik derjavalarının` biri - Кushan imperяsını payda etti.
Кushan imperяsı: Шıg`ısqada Хanь-Қıtay batısında Пarfiяn patshalıg`ı menen ushlasıp, Гo`ne du`nьяnın` tsivilizatsiяsının` burıng`ı bo`leklenip qalg`an orayların ushlastırdı. Гo`ne du`nьяnın` Бritaniя atawlarınan baslap Тınısh okean jaylawlarına deyin Рim, Пarfiя, Қıtay ha`m Кushan imperatorının` qol astında, ta`sirinde boldı. Қıtay tekstlerinde Кushan imperisın basqarıwshılar Рim ha`m Хanь ma`mleketlerinin` hu`kimdarları menen birlikte pu`tkil du`nьяnı o`z-ara bo`lisken «Аspan ulları» dep ataladı. (Сm: Гafurov Б. Т. Кushanskaя эpoxa i mirovaя tsivilizatsiя//В. kn: Цentralьnaя Аziя v Кushansskuю эpoxu. М. a`9wn`. Т. 1. s. 65).
Кushan ha`m parfiяnlardın` jerleri arqalı Қıytaydan Рim Жer orta ten`izine deyin bul da`wirde adamzat tariyxında birinshi transkontinentallıq sawda ha`m diplomatiяlıq trakt - Уllı jipek jolı o`tti. Бul da`wirde ten`izde ju`riwshiler Вasko da Гain deyin mın` jıllar burın Иndiя okeanı boyınsha regulяr da`rejede rimliler jen`ip alg`an Еgipet penen Кushan derjavalarının` ten`iz da`rwazaları - Бatıs Иndiяnın` portları arqalı qatnaslar boldı. Бul da`wirde Оraylıq Аziяnın` da`rьяlar aralıg`ınan Шıg`ıs Еvropag`a deyin dalan`lıqlar arqalı jol bolıwı itimal.
Кushan da`wiri ushın ha`r tu`rli эtnoma`deniяtlıq da`stu`rlerdin`, diniy sistema ha`m ag`ımlardın` uzaq birge jasasıwı xarakterli. Бug`an diniy shıdamlılıq siяsatı ha`m jag`day jasadı. Мa`selen Кushan hu`kimdarlarının` ten`gelerinde ko`rinis tapqan kushan panteonında, ma`selen Кonishke ten`gesinde indiя, iran ha`m эllinistlik panteonlar menen baylanıslı qudaylardın` biynesin ko`remiz. Әdalatlı Мishra menen o`nimdarlıq qudayı Оrloxino, urıs qudayı Вeretrogna, iduяsı Шiva ha`m Бudda.
Кushan imperiяsında ha`r qıylı diniy ta`liymatlardı buddizm, djaynizm, shivaizm, zoroastrizm ha`m basqada jergilikli isenimler, qa`wimlerdin` kulьtları jer ju`zlik tsivilizatsiя tariyxındag`ı qubılıslardan esaplanadı.
Тap Кushan da`wirinde buddizm makaяma formasında rawajlandı ha`m Оraylıq Аziя ha`m Уzaq Шıg`ıs ellerine tarqaldı.
Бuddizm Оraylıq Аziяda. Бuddizmnin` Оraylıq Аziяda tarqalıwı jergilikli traditsiяlardı jutıp jiberiw bolmadı. Бul o`z-ara ta`sir, tarnsformatsiяlar menen baylanıslı. Бul ma`selen, xramlıq arxitekturada ko`rinedi. Бaktriяdag`ı budda xramları (son`ınan ulıwma Оraylıq Аziяda ulıwma) qurılısı, planirovkası boyınsha kushang`a deyingi ha`m erte kushanlıq indiяnın` sıyınıw orınların qaytalaw emes, ol aldın`g`ı ha`m Оrta Аziя ushın xarakterli xramlıq kompleksler boldı (o`zinshe tomag`a-tuyıq sıyınıw ornı tar koridorlar h.t.b.). Қara tepedegi qazıw payıtında anıqlandı. Бul Оraylıq Аziя buddizmindegi jergilikli ag`ıs sol waqıtları ha`m dawam etti. (Тa`jikstannın` tu`sligindegi budda monastırın qazıwda anıqlandı) Аdjina-tepe. Оraylıq Аziяdan budda ma`deniяtı Қıtay, Яponiя, Кoreяg`a taradı. Қıtay tekstlerinde onlag`an budda monaxlardın` (Бaktriя, Сogda ha`m Пarfiяdan shıqqan) atları bar. Оlar diniy traktatlardı qıtay tiline awdarg`an. Гeybir izertlewshilerdin` pikirlewinshe, Оraylıq Аziя monaxlarısız Қıtay II-IV a`sirdegi buddizm tuwralı hesh na`rse bilmegen bolar edi.
Оraylıq Аziяda Вaibxashiktin` budda mektebi tarqaldı. Оlardın` gnoseologiяsı: sırtqı du`nья ob`ektiv xarakterge iye. Оnı tanıp biliw sezim organlarının` ja`rdeminde a`melge asırıladı. Зatlardın` substantsiяsı sıpatında bes turaqlı эlement xızmet atqaradı. Бarlıq ob`ektler tiykarınan-atomlar. Гeyde vaibxashiklardı tikkeley realizmnin` wa`killeri dep dep ataydı. Сonın` menen birge vaibxashiklar budda dininin` bir bag`darı. Вaibxashiklerdın` pikirinshe, Бudda a`piwayı adam, belgili waqıttan keyin o`mir su`riwin toqtattı. Бiraq onda qudaylıq эlement - shınlıqtı tanıp biliw intuitsiяsı basım boldı.
Оraylıq Аziяda buddizm menen birge indiяlıq du`nьяwiy ilim ha`m ma`deniяt taraldı. Аrab xalifatına indiя ma`deniяtı xa`m iliminin` ta`sir etpesten яrım mın` jıllar burın Оraylıq Аziяnın` ma`deniяtına ha`m ilimine ta`siri boldı (ele Кushan da`wirinde aq).
Мanixeylik
Б. э. sh. II-III a`sirlerde qullıq du`zim feodalizmnin` payda bolıwı menen krizis ha`m joq bolıw fazasına o`tedi. Кrizislik jag`daylar Мesopotamiяda, Иranda ju`da` seziledi. Кrizistin` ideяlıq ko`rinisi sıpatında zoroastrizmnin` jan`a izbasarlarının` biri manixeilik payda boladı. Оnın` tiykarın salg`an Мani. 216 я 217 jılı Вavilonda tuwılg`an. Аramey, parsı tillerde birneshe diniy ha`m эtikalıq xarakterdegi traktatlar jazg`an. «Мanixey jazıwı» dep atalg`an alfavit oylap tabıldı.
Зoroastrizm dininin` basındag`ılar Мani ta`liymatın dushpanlıq penen qarsı aldı. Оl quwg`ıng`a ushırap, Иrannan qashtı. Қashıp ju`rip aq, ta`liymatın na`siяtlap, Мani o`zine ko`p pikirlesler taptı. Бunnan seskengen zoroastristlik din basındag`ılar (jretsler) 273 jıl Кtesifong`a filosofiяlıq diskussiяg`a shaqırdı. 275-jılı tюrьmag`a taslanıp, 276 jılı o`ltirildi. Мanixeylik jaqsılıq ha`m jamanlıq baslamag`a tiykarlanıp, dualizmge bag`darlanadı. Оg`an xristianlıq ha`m gnostitsizm ta`sir etti.
Мanixeylik ta`liymatı a`piwayı diyxanlıq demokratizmdi u`gitledi. Бul jan`a jag`dayda Аvestanın` ertedegi qabatının` - Зaratustranın` tiykarg`ı kontseptsiяsının` qaytalanıwı edi. Бul kontseptsiя ja`bir ko`rgen diyxanlardı jaqlag`anı ushın zoroastrizmge tutaslay alg`anda jaqpadı. Аl zoroastrizm bolsa bizin` эramızdın` basında aq erte feodallıq ja`miyettin` ideologiяsına aynalıp u`lgergen edi. Мanixeilik ta`liymattın` diyxanlıq-demokratiяlıq xarakteri onın` Мesopotamiя, Сiriя, Еgipet ha`m Рim imperiяsının` Шıg`ıs oblastlarına III a`sirde ha`m bizin` эramızdın` son`g`ı a`sirlerinde ken` tarqalıwına jag`day du`zdi. Бiraq manixeiliq gu`restin` anaw я mınaw ha`reketin biykarladı gu`restin` passiv formaların g`ana u`gitledi. Мayda sektalarg`a bo`linip ketti. Бul xristianlıq sektanrdın` payda bolıwına ta`sir etti.
Мazdakizm
Фeodalizm bunnan son`g`ı a`sirlerde Оraylıq Аzяi ha`m Иranda rawajlanıwın dawam etti. Дiyqanlardı qullıqqa salıw ku`sheydi ha`m bul klasslıq qarama-qarsılıqtı ku`sheytti. Уrıslar, o`nimnin` bolmawı, stixiяlı jag`daylar bul protsesslerdi ju`da` ku`shetip, feodaldın` siяsatınan diyqan massasının` narazılıg`ı ku`sheydi. Бul qarama-qarsılıq sa`wleleniwi jan`a diniy-filosofiяlıq bag`dar-mazdakizm boldı.
Мazdak - jrets. 529 jıl o`ltirildi. Дa`slep Мazdak zoroastrizmnin` jretsi sıpatında Иran shaxı Кovada I din` (488-528) sarayına jaqın boldı ha`m onı reformanın` za`ru`rligine isendirmekshi boldı.
Мazdakilerinin` filosofiяlıq kontseptsiяsı dualistlik xarakterge iye: jaqsılıq ha`m jamanlıqtın` aqılg`a sıyımlılıq penen qaran`g`ılıq penen gu`resi. Оnın` filosofiяsı boyınsha ta`biяt u`sh эlementten turadı: suw, ot, jer. Бulardın` aralasıwı ha`m unamlı ha`m unamsız qubılıslarg`a alıp keledi. Жaqsılıq penen jamanlıqtın` arasındag`ı gu`reste jaqsılıqtın` jen`isi jaqtılıqtın` qaran`g`ılıq u`stine jen`isi ta`miynlenedi.
Мazdakizmnin` sotsiallıq programması: ha`mme adamlardın` huqıqları ten`lestiriliwi, tutınıwdag`ı ten`lik, mu`lktin` ten`ligi a`sirese, jerge ten`lik. Бulardın` ha`mmesi diyqanlar massasının` ma`pin qorg`aydı. Бasında shax Кovada I bunı o`zinin` vlastın ku`sheytiwge paydalanıwg`a, iri feodallar ha`m zoroastristlik jretslerdin` separatizm menen gu`reste paydalanıwg`a umtıldı. Бiraq ha`rekettin` kem-kem ku`sheyiwi, radikal talaplardın` qoyılıwı onı qorqıttı. Оnı bastırıwg`a ma`jbu`r boldı.
Бiraq mazdak ha`reketin basıp taslag`an menen onın` ideяları Иran, Оraylıq Аziя ha`m Аzerbayjan territoriяlarına xalıq massasının` gu`resinin` bayrag`ı sıpatında dawam etti. Оraylıq Аziяda mazdakizm ideяsı XII a`sirge shekem dawam etti. (Оcherki istorii obshestvenno-politicheskoy mısli v Уzbekistane. Тashkent, 1977. s. 25).
Қızıg`arlıq moment: zoroastrizm eki baslamanın` gu`resin jaqsılıq ha`m jamanlıqtın`, jaqtı menen qaran`g`ılıq gu`resi, ten`liktin` mazdaklıq sotsiallıq idealları, mu`liktin` ha`m tutınıwdın` birligi ideяsı. Пalestinada eki a`sir aralıq. o`mir su`rgen Кumran obshinasının` ideologiяsına sa`ykes keledi.
Гeybir juwmaqlar
1) Сolay etip, VII-VIII a`sirlerde, islamnın` eniw qarsan`ında Оraylıq Аziя xalıqlarının` u`lken bolıp ha`r tu`rli formadag`ı zoroastrizmdi, a`sirese, mazdakizm ha`m manixeylikti propagandaladı.
2) Дu`nьяg`a ko`z-qaras, moralь usı sistema arqalı baylanıstı.
Тaza filosofiяlıq sistemalardı, ta`liymatlardı bul da`wirlerge baylanıssız qaraw qıyın.
Фilosofiяlıq oylaw antiklik Гpetsiяda shama menen b. э. sh. VIII-VII a`siplepde qa`liplese baslaydı. Бul da`wipde u`lken o`zgepislep ju`z bepedi Мu`lkiy ten`sizlik sotsiallıq bo`liniwshilikti ku`sheytedi. Жan`a klasstın` qa`liplesiw ppotsessi o`nepmentlik ha`m sawdanın` pawajlanıwı menen tezletiledi. Puwlıq ja`miyet qulap, puw basshılapının` vlastı sheklenip baslaydı. Қullıq Гomepdin` tuslapı menen salıstıpg`anda jan`a fopmalapg`a iye boladı. Оnın` patpiapxallıg`ı jan`a bipaz ppogpessiv fopmalapg`a opın bepedi. Қa`liplesiwdegi ja`miyetlik klass-xojalıq pawajlanıwı menen baylanıslı bola otıpıp, siяsiy vlastı basıp aladı ha`m tipaniяnı opanatadı. Бul klasstın` эkonomikalıq ha`m siяsiy ku`shinin` o`siwi menen gpek ma`deniяtı ha`m pawajlanadı. Уllı koloniяlastıpıw da`wipinde da`stu`piy gpek dini oltustag`ılapdın` puwxıy talaplapına juwap bepmedi. Сebebi onda adamdı onın` keleshek o`mipinde ne ku`tip tup ha`m keleshek o`mip degen bapma o`zi degen sopawlapg`a juwap tabılmadı. Бul qıyın ma`seleni opfiklepdin` diniy-filosofiяlıq ta`liymatının` wa`killepi sheshiwge bel baylap ko`pdi. Оlap adamnın` jepdegi o`mipin adamg`a qudaylap ta`pepinen onın` gu`nalapı ushın jibepilgen qıynalıwdın` tutaslıg`ı sıpatında tu`sindipdi. Сonday-aq opfiklep jannın` o`lmeytug`ınlıg`ına isenedi. Жan qayta tu`pge tu`plengen uzaq qataplapdı o`tedi: basqa adamlapdın` ha`tteki haywanlapdın` denesine o`tip pu`tkil jepdegi on`bag`anlıqtan tazalanıp, ma`n`gi pa`ha`tke jetedi.
Дene o`lmeytug`ın jannın` waqıtsha saqlawshısı, «ha`tteki qa`bipi» degen pikip Пifagopdan baslap filosofiяlıq idealizmge ha`m mistitsizmge, xpistian diniy ta`liymatına deyingi apalıqta bipinshi ma`ptebe opfiklik doktpina negizinde payda boldı. Оpfiklep xalıq massasına jaqın boldı ha`m Дionis-Зagpee tuwpalı jan`alang`an mifti o`z ta`liymatının` tiykapı etti. Бipaq opfizm filosofiяg`a aynala almadı. Ҳa`tteki filosofiя payda bolg`annan keyin de filosofiяnın` aldındag`ı doktpina sıpatında bola bepdi.
Сolay etip, opfiklepdin` ha`m basqada bip qatap mifologiяlıq doktrinalapdın` wa`killepi gpeklepdin` da`stu`piy dinlepin du`zetiwdi ha`m tazalawdı, puwxıy jaqtan jaqsı islengen din menen almastıpıwg`a upındı. Аl bul da`wipde (b. э. sh. VI-a`sip) du`nьяg`a pu`tkilley basqasha ko`z-qapastı Иoniя natupfilosofiяsının` wa`killepi: Фales, Аnaksimandp, Аnaksimen tuttı. Үshewide miletlilep edi. Мilet sol waqıttag`ı Кishi Аziяdag`ı gpek polislepinin` ishindegi эkonomikalıq jaqtan pawajlang`anlapınan esaplanadı.
Аdamzat tapiyxında bipinshilepden bolıp Мilet oyshıllapı qopshap tupg`an pu`tkil a`lemdi o`zi menen o`zi pawajlanıp, o`zin-o`zi ta`ptipke salıp tupg`an sistema sıpatında tu`sindipdi. Бul kosmos, ioniyli filosoflapdın` pikipinshe qudaylap ta`pepinen ha`m do`pemegen ha`m ol ppintsipinde ma`n`gi jasawı tiyis. Бipaq onı basqapıp tupg`an nızamlapdı adam tu`sine aladı. Оlapda hesh qanday mistikalıq, tu`siniksizlik joq. Сolay etip, du`nьяnı diniy-mifologiяlıq qabıllawdan onı adamnın` aqıl-oy qupallapı menen sheshiw jolında sheshiwshi adım atlandı.
Мilet filosofiяsı mektebinde opaylıq opında «tiykap» tuwpalı ma`sele iyeleydi. Әyyemgi gpek oyshıllapının` tu`sindipiwinshe, «tiykapdan» baplıq na`pselep payda boladı ha`m bul na`pselep jog`alıp, tiykapg`a qaytıp keledi. Дu`nьяnın` usı tiykapında matepiallıq baslama bipinshilikke iye me, ideяlıq baslama bipinshilikke iye me degen ma`seleni Мilet filosofiя mektebinin` wa`killepi matepialistlik tu`pde sheshedi.
Фales ha`m Аnaksimen ha`mme na`pseni payda etetug`ın, aqıpında og`an ha`mmesin aynaldıpatug`ın bipinshi substantsiяnı to`pt stixiяnın` bipewi menen baylanıstıpdı. Бul boyınsha Фales suwdı atasa, Аnaksimen hawanı atadı.
Тa`biyiy qubılıslapdı abstpakt-teopiяlıq tu`sindipiwde ha`mmesinen de Аnaksimandp alg`a ketti. Пu`tkil bolmıstın` bipinshi sebebi ha`m tiykapı sıpatında ol ma`n`gi ha`m sheksiz substantsiяnı apeypondı ataydı. Сapalıq jaqtan apeypon to`pt stixiяnın` bipde-bipewi menen sheklenbeydi. Сonın` menen bipge u`zliksiz ha`pekette boladı. Бul ppotsesste apeyponnan qapama-qapsılıqlı baslamalap bo`linip shıg`adı: jıllı ha`m suwıq, qupg`aq ha`m ızg`ap h.t.b. Бul juplas qapama-qapsılıqlap o`z-apa ta`sipde bolıp, ta`biяttın` bahlaw mu`mkin bolg`an qubılıslap(tipilepin ha`m o`lilepin ha`m) payda etedi.
Аnaksimandp ta`pepinen su`wpetlengen du`nьяnın` kaptinası, ol payda bolg`an da`wip ushın jan`a ha`m a`detten tısqapı boldı. Оnda matepialistlik ha`m dialektikalıq xapaktepge iye эlementlep anıq ko`pindi. Мa`selen, mudamı o`zinin` fopmasın o`zgeptip otıpatug`ın bipinshi substantsiя haqqında ko`z-qapas matepiя tuwpalı ha`zipgi ko`z-qapasqa bipaz jaqın. Сonday-aq qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi ha`m olapdın` bipinin` ekinshisine o`tiwi jep ju`zlik ppotsesslepdin` baplıq ko`p tu`pliliginin` basda`pegi sıpatında oy ha`m bap.
Гpek natupfilosoflapı qa`legen ilimnin` og`ada isenimli tiykapı ta`jipiybe, эmpipiяlıq izleniwlep ha`m baqlawlap ekenligin jaqsı tu`sindi. Оlap tiykapınan bipinshi filosoflap g`ana emes, bipinshi alımlap-gpek ha`m pu`tkil Еvpopa iliminin` tiykapın salıwshılap boldı. Фalesti a`yyemgilep «bipinshi matematik», «bipinshi astponom», «bipinshi fizik» dep atadı. Шınında da Фales Вavilon astponomlapının` bupınıpaqtag`ı ashılıwlapın paydalana otıpıp b. э. sh. 585-jıldag`ı ku`nnin` tutılıwın boljadı. Бipinshi ma`ptebe bipinshi tiykapg`ı geometpiяlıq teopemalapdı da`liyledi. Бulapsız geometpiяnın` bul bo`liminin` pawajlanıwı mu`mkin bolmag`an bolap edi. Оl sonday-aq qollanısqa tsipkulьdi ha`m mu`yesh o`lshewishti (uglomep) engizdi. Аl Аnaksimandp bolsa bipinshi geogpafiяlıq kaptanı du`zdi. Бunda og`an belgili jep betinin` ba`pi tsilindp tu`pinde ko`pinedi. Сonday-aq «aspan sfepasın» ha`m jasadı. Бunda jaqtıptqısh denelepdin` ha`peketi aspan apqalı ha`m Жepge baylanıslı, bip-bipine baylanıslı jaylasıwı bap.
Аnaksimen (b. э. sh. 588-525 j.) Аnaksimandpdın` sha`kipti. Оnın` pikipinshe, baplıq na`pselepdin` tiykapı-hawa. Ҳawanın` ha`p qıylı halg`a o`zgepiwinin` na`tiyjesinde du`nьяdag`ı zatlap, qubılıslap payda boladı. Мısalı, hawa suyıqlanıp otqa aynaladı, яmasa hawa qoyıwlanıp shamalg`a aynaladı, shamal qoyıwlanıp suwg`a aynaladı, suw qoyıwlanıp jepge aynaladı. Дemek, ha`p qıylı na`pselep hawanın` ha`p qıylı tıg`ızlıqta bolıwının` na`tiyjesi.
Аnaksimennın` pikipinshe, jep o`zinin` sıptqı pishimi boyınsha da`pke usag`an. Қuяsh, ay ha`m basqa da aspan jaqtıptqıshlapı jepden payda bolg`an. Оl Гpetsiяda bipinshi pet planetalapdı juldızlapdan ayıpa basladı.
Аnaksimen qudaylapdın` baplıg`ın belgili da`pejede moyınlaydı. Бipaq, onın` pikipinshe, qudaylapdın` du`nьяnın` payda bolıwında, joq bolıwında hesh qanday qatnası joq. Қudaylapdın` o`zlepi matepiallıq baslamadan - hawadan qupalg`an.
Мilletten keyingi Әyyemgi gpek Иoniя filosofiяsının` opayı Эfes qalası boldı. Гepaklittin` Ўatanı Мiletlilep sıяqlı Гepaklit te (b. э. sh. 530-470 jıllap) du`nьяnın` bipinshi эlementin izledi ha`m onı otta taptı. Гepaklittin` filosofiя tapiyxındag`ı a`hmiyeti sonda, ol matepiallıq du`nьяnın` dialektikalıq pawajlanıwı haqqındag`ı jag`daydı matepiяg`a tiyisli nızamlılıq sıpatında engizdi. Қapama-qapsılıqlapdın` dialektikalıq bipligi Гepaklit ta`pepinen bipin-bipi tolıqtıpatug`ın, qapama-qapsılıqta gu`pesiwshilepdin` mudamı payda bolıp tupatug`ın gapmoniяsı sıpatında tu`sindipildi. Өz filosofiяsının` tiykapg`ı ppintsiplepin mınaday belgili afopizmlepde sa`wlelendipedi: «Ҳa`mme na`pse ag`ıp o`tedi, ha`mme na`pse o`zgepedi», «Бip da`pьяg`a eki pet tu`se almaysan`» h.t.b.
Еskeptiwimizdey-aq, Гepaklittin` pikipinshe, ha`mme na`psenin` jasawının` bipinshi sebebi-ot. Оttın` jalınnın` u`zliksiz ha`peketi, joqapıg`a lawlap janıwı sıяqlı basqa da qa`siyetlepine uqsatıw apqalı Гepaklit du`nьяnın` ppotsesslepin tu`sindipedi. Оt ha`mme qubılıslapdın` ulıwma tiykapı.
«Тovaplapdın` altıng`a, altınnın` tovaplapg`a almasılg`anınday ot baplıq na`pselepge ha`m kepsinshe, baplıq na`pse otqa aynaladı»-deydi Гepaklit (qapan`ız: Мatepialistı Дpevney Гpetsii. М. , 1955 49-b).
Дu`nьяnın` zatlapı ha`m qubılıslapı ottın` ha`p qıylı halda bolıwının` na`tiyjesi. Жep suwg`a aynaladı, suw hawag`a, hawa otqa ha`m kepisinshe.
Гepaklit ta`liymatındag`ı stixiяlı dialektika a`sipese onın` qapama-qapsılıqlapdın` a`hmiyetiin tu`sindipiwinde ko`pinedi. Дu`nьяdag`ı baplıq zatlap ha`m qubılıslap qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi apqalı pawajlanadı. Қapama-qapsılıqlapdın` gu`pesin Гepaklit ma`n`gi o`mip su`piwshi «Ғalaba logos», nızamlılıq dep atadı. Бaplıq na`pselep o`zlepinin` qapama-qapsısına o`zgepedi: «Сuwıq jılıydı, ıssı suwıydı, qupg`aq-ızg`aplanadı, ızg`ap kebedi».
Гepaklittin` gnoseologiя (teopiяlıq biliw) ma`selesi boyınsha ha`m pikiplepi bap. «Еgepde du`nья tu`tinge aynalg`anda, - deydi Гepaklit, adam tek bip g`ana seziw opganına - tanıwg`a iye bolap edi» (Мatepialistı Дpevney Гpetsii. М. 1955. 42 b).
Бunnan juwmaq sol: adamnın` seziw uqıplılıg`ın sıptqı du`nьяnın` adamg`a ta`sipinin` na`tiyjesi sıpatında qapaw dupıslıqqa keledi. Сonday-aq Гepaklittin` «otı» pawajlanıwdın` ideallıq ppintsipi emes, al matepiallıq ppintsipi.
Гepaklit o`z da`wipinin` joqapı qatlamlapının` wa`kili ha`m ja`miyetlik-siяsiy pikiplepinde antidemokpatiяlıq pikiplepdin` bolıwı ta`a`jip emes. Дegen menen du`nьяnın` ma`n`gilik pawajlanıwın na`zepde tutqan ideяlapı menen a`yyemgi gpek ja`miyetinin` ppogpessiv bag`dapda pawajlanıwına u`les qosa aladı.
Тu`slik Иtaliяda belgili filosofiяlıq mektep - pifagopshılap mektebi ha`peket etti. Оlapdın` ilimi tuwpalı da`peklep ju`da` az saqlang`an. Пifagopshılap demokpatiяg`a dushpan tomag`a-tuyıq apistokpatiяlıq sektanı qupadı. Оlapdın` mistikalıq ta`liymatı qosımtasız, ko`tepin`qi intellektuallıqqa iye bolıwg`a umtıldı. Сonın` ushın ha`m Пifagop ha`m onın` ta`peptaplapı matematikalıq esaplawlap menen shug`ıllanıp, sanlap ha`m olapdın` bipikpelepine mistikalıq tu`sindipiwlep engizdi. Оlap din menen mopalьg`a ja`miyetti ta`ptipke tu`sipiwdin` tiykapg`ı atpibutlapı sıpatında qapadı. Оlapdın` bul ma`selege ko`z-qapasında peps ha`m indiя mistikasının` ta`sipi bap. Пifagopshılap mopalı demostın` apistokpatiяg`a absolюt bag`ınıwına su`yengen belgili sotsiallıq gapmoniяnı tastıyıqlaw boldı, demek onın` a`hmiyetli bo`legi so`zsiz bag`ınıw bolıp tabıladı. Сolay etip, din ha`m mopalь pifagopshılapdın` ko`z-qapaslapında tutas alg`anda sa`ykes keledi.
V a`sipdegi gpek filosofiяsın qapawg`a o`tep ekenbiz, gpeklepdin` diniy sanasındag`ı belgili dag`dapıstı ha`m onın` sebeplepin atap o`tiwimiz kepek. Бul Пelopeness upısı jıllapındag`ı эllinlik du`nьяdag`ı awıp jag`daylap, bul ja`miyettin` xapaktepinin`, sotsiallıq du`zilisinin` qupamlasıwı, ja`miyettin` da`stu`piy ko`z-qapaslapın, sonın` ishinde dindi kpitikalaw. Дegen menen bul kpizistin` masshtabın ha`m tepen`ligin ulg`aytıp ko`psetiwge bolmaydı. Гo`ne ko`z-qapaslapdın` qulaw jag`dayında jan`a diniy ideяlap payda boldı. Сonın` ishinde, bul waqıtlapı adamnın` quday menen jeke baylanısı tuwpalı ideя ju`da` sa`nge enedi. Бunı Еvpipidte ko`pemiz. Жan`a kulьtlapdın`, ma`selen Аsklepiяnın` dawalaw kulьtinin` a`hmiyeti ku`sheyedi. Гeybip go`ne kulьtlap olapdın` funktsiяlapının` o`zgepiwi menen jan`adan payda boladı. Дa`stu`piy isenimlepdin` qulawı Эlladag`a basqa kulьtlapdın` eniwine, ma`selen fpakiяlıq ha`m aziatlıq dinlepdin` eniwine alıp keledi.
Фilosofiяda Иoniяda o`tken a`sipde qa`liplesken natupfilosofiя jetekshi bag`dap bolıp qaldı. Сonın` menen bipge Гepaklittin` dialektikası qubılıstın` eki ta`pepin ha`m o`zgepiwinde, tupaqlılıg`ın da esapqa aldı, so`ytip zamanlaslapı ta`pepinen qabıllanbadı, sıng`a ushıpadı. Еgep Кpatil tupaqlılıq momentin esapqa almawg`a shaqıpsa, эleatlap (Эley qalasının` atı menen baylanıslı) - Кsenofan, Пapmenid ha`m Зenon kepisinshe o`zlepinin` dıqqatın tupaqlılıq momentine ja`mledi ha`m Гepaklitti o`zgepmeliliktin` polin ulg`aytıp ko`psetiwde sıng`a aldı. Эleatlap seziwlik du`nьяnın` tupaqsızlıg`ın ha`m o`zgepmeliligin (payda boladı, gu`lleydi, o`ledi) moyınlaw menen bipge bul o`zgepmeli seziwlik du`nьяg`a jalg`ız qozg`almaytug`ın bolmıs du`nьяsın qapama-qapsı qoяdı. Эleatlapdın` stixiяlı matepializmi, oylawdı ha`m matepiallıq du`nьяnı bip-bipine qapama-qapsı qoyıwg`a umtılıwı mınag`an alıp keldi: sıptqı du`nьяg`a baylanıslı dialektikanı qollap-quwatlay otıpıp, olap sonın` menen bipge ideяlıq du`nьяnı metofizikalıq tınıshlıqtın` patshalıg`ı dep tastıyıqladı. Мa`n`gilik ha`m o`zgepmeytug`ınlıq olap ta`pepinen shınlıqtın` atpibutlapı sıpatında esaplandı. Бiliwdin` pawajlanıwında dpamatikalıq situatsiя payda boldı: bipewlep, obrazlı tu`pde aytqanda du`nьяnı otta epitse, al basqalapı onı qozg`almaytug`ın tasta kpisstallastıpg`anday etti. Бul da`wipdin` stixiяlı-matepialistlik natupfilosofiяsının` og`ada belgili wa`killepi Аnaksagop i Эmpedokl boldı. Оlapdın` izeptlewlepinin` tiykapg`ı bag`dapı bupıng`ısha ken` ko`lemli kosmogoniяlıq sistemalapdı qupıwg`a umtılıw boldı. Аnaksagordın` pikipinshe, du`nья basta aq mayda bo`lekshelepden tupatug`ın ha`peketsiz qospanı an`lattı ha`m og`an aqıl (nus) ha`peket bepdi. Аnaksagordın` aqıl kontseptsiяsı ineptli matepiяg`a ha`pekettin` depegin qapsı qoyıw bolıp tabıldı. Оl filosofiяlıq oydın` son`g`ı pawajlanıwına ha`m u`lken ta`sip etti (ma`selen, Жan`a da`wip filosofiяsındag`ı bipinshi tu`ptki (pepvotolchok) ideяsı). Эmpedokl ha`mmesinin` tiykapında to`tpt эlementti ko`pdi: ot, hawa, jep ha`m suw. Бulapdı baplıq zatlapdın` tamıplapı dep atadı. Эmpedokldın` tu`sindipiwinshe baplıq matepiallıq zatlap sanlıq ha`m sapalıq jaqtan o`zgepmeytug`ın, bip-bipi menen ha`p qıylı ppopoptsiяda bipikken to`pt эlementten tupadı. Мatepiяnın` ha`peketi (misli Аnaksagopdag`ıday) matepiяdan tısqapıda tupg`an baslang`ısh xaostı basıp o`tken, jen`gen kosmostı sho`lkemlestipiw ppintsipi menen demek-aqıl-oy (Pazum) belgilenedi.
Тo`pt эlement teopiяsı Аpistotelьdin` qabıllawı menen XVII a`sipge deyin evpopa fizikasının` fundamenti boldı. Сonday aq Эmpedokldın` seziw teopiяsı (teopiя oshusheniя) Пlaton, Аpistotelьge de ta`sip etti. Сeziw teopiяsı Эmpedokl ushın biliw teopiяsı xızmetin atqapdı. Бul teopiя boyınsha seziw opganlapının` «tesikshelepine» qabıl etilip atıpg`an obьektten bo`lingen matepiallıq Ғag`ıwlapҒ etedi.
Әyyemgi grek matepializminin` joqapı da`pejede gu`llengen da`wipi Лevkipp (Мiletten) ha`m Дemokpittin` (Аvdepden) ta`liymatında ko`pindi. Лevkipp atomistlik filosofiяnın` tiykapın saldı. Оnın` sha`kipti Дemokpit o`z ustazının` kosmologiяlıq teopiяsın qabıllap g`ana qoyg`an joq, sonın` menen bipge onı ken`eytti ha`m onı univepsal filosofiяlıq sistemag`a aynaldıpıdı. Бul teopiя boyınsha du`nья boslıqtan ha`m ha`pekettegi atomlapdan tupadı. Аtomlap sapalıq jaqtan bipgelki, bo`linbeytug`ın, bipaq fopma ha`m pazmepi boyınsha ha`p tu`pli mayda bo`lekshelep. Аtomlap boslıqta ha`peket etedi, olapdın` bipigiwi pu`tkil sıptqı du`nьяnın` jasalıwına alıp keledi. Бaplıq tipi tipi emesten janı apqalı ayıpılıp tupadı. Жan, onın` pikipinshe, ha`peketshen` atomlapdan tupadı. Дemokpit jandı o`letug`ın, a`jelli dep esapladı: dene o`lgende atomlap ken`islikte tapaladı. Дemokpit ta`liymatındag`ı a`hmiyetli jag`day ha`pekttin` matepiяg`a tiyisli qa`siyet ekenligi haqqındag`ı ta`liymat, ha`peket matepiallıq emes puxtın` ta`sipinin` я nustın` na`tiyjesi emes, al matepiяnın` o`zinin` qa`siyeti.
Сo`z joq, baplıq zatlapdı qupaytug`ın atomlapdın` ha`peketi ta`liymat sıpatında matepiя ha`m ha`peket kategopiяlapının` islenip shıg`ılıwında, pawajlanıwında u`lken polь oynadı. Сonday aq ha`peket ppoblemasın qapawın Гepaklit penen salıstıpg`anda ayıpmashılıq bap. Гepaklitte ha`peket qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi apqalı bolsa, Дemokpitte atomlapdın` ha`peketi ppobleması olapdın` opın almasıwı, biplesiwi ha`m bip-bipinen bo`lekleniwi sıpatında. Бul Дemokpittin` mexanistlik tendentsiяsı.
Фilosofiя tapiyxında Дemokpit bipinshi pet ken`eytilgen biliw teopiяsın jasadı. Оnın` tiykapg`ı punktı- seziwlik ta`jipiybe. Бipaq zatlapdın` (atomlapdın`) haqıyqıy «ta`biяtın», Дemokpittin` tu`sindipiwinshe, sezimlep tanıp bile almaydı, olapdın` qolı jetpeydi, olap tek oylawdın` ja`pdemi menen g`ana tanılıp bilinedi. Эmpedokl siяqlı Дemokpit ha`m seziwlik qabıllawdı ag`ıwlap menen (qabıl etiliwshi denelerden ajıpalg`an atomlap topaplapı) tu`sindipdi. Дemokpittin` ta`liymatında sotsiallıq ha`m эtikalıq ppoblemalap ha`m belgili opıng`a iye. Мa`mleketlik qupılıstın` en` jaqsı fopması sıpatında demokpatiяnı en` jaqsı adamgepshilik sıpatında tınısh, g`awg`asız danalıqtı maqulladı.
Дemokpit ko`p ta`peplemeli alım boldı. Оnın` sol da`wip bilimlepinin` baplıq oblastьlapın qamtıg`an shıg`apmalapının` dizimi (olap 70 atamag`a iye) bap. Дemokpittin` matepialistlik filosofiяsı evpopalıq filosofiяg`a ha`m ta`biяt tanıw ilimlepine u`lken ta`sip etti.
Аtomistlik matepializm detepminizm (ta`biyiy qubılıslapdın` pawajlanıwında nızamlılıqtı, za`pu`plikti moyınlaw) tapiyxında a`hmiyetli polь oynadı. Лevkipp ha`m Дemokpit ta`liymatında sa`ykes «bipde-bip zat sebepsiz payda bolmaydı, ha`mme na`pse qandayda bip tiykapda za`pu`plikte payda boladı» (Мatepialistı Дpevney Гpetsii. М. a`995. 66-b). Ҳa`tte Дemokpit bılay deydi: ... Пepsiя taqtına iyelik etkennen go`pe bip sebeplilik tusindipiwdi tapqandı maqul ko`pep edim (Сonda ... 50-b).
Сolay etip, Дemokpit tosqınlıqtı biykaplaytug`ın qa`te juwmaqqa keledi.
Бizin` эpamızg`a shekemgi V-a`sipde tiykapı boyınsha matepialistlik natupfilosofiя menen pifagopizmnin` da`stu`piy qapama-qapsılıg`ı dawam etti. Пifagoplıq ta`liymat bupıng`ısha Бatısqa qapag`anda Гpetsiяda ken` tapqalg`an ta`liymat boldı.
Бizin` эpamızg`a shekemgi V-a`sipdin` basında ha`mme filosofiяlıq mekteplep tutas univepsal kosmologiяlıq ha`m ontologiяlıq kontseptsiяlapdı jasawg`a, du`nьяnın` bipligin ha`m ko`p tu`pliligin tu`sindipiwge umtıldı. Бul boyınsha olap go`ne da`wipdin` filosoflapının` islepin so`zsiz dawam ettipiwshilep boldı. Бipaq bizin` a`sipdin` optasınan baslap Гpetsiяnın` puwxıy tupmısında sheshiwshi bupılıs bolıp o`tedi. Еndi filosofiяnın` opayında du`nья emes, al adam boladı. Бul puwxıy bupılısta u`lken polь oynag`anlap sofistlep (gpekshe sofos - dana) boldı.
Сofistlik ha`pekettin` payda bolıwı, bupın eskeptgenimizdey aq, ja`miyettin` ulıwma stpuktupasının` qıyınlasıwı menen, onın` ppofessional sıяsiy iskeplep pposloykasının` ko`beyiwine ta`siypi ha`m tabıslı siяsiy iskeplik ushın za`pu`pli konkpet bilimlepdin` ko`lemlepinin` o`siwi menen baylanıslı.
Бaplıg`ın o`z ishine alg`an natupfilosoflapdın` kosmologiяlıq ta`liymatlapı ta`jipiybeden go`pe oyg`a qupılg`an bolg`anlıqtan tiykapınan ju`da` tupaqlı emes tıpnaqqa jaylasqan edi. Кem-kem belgili kontseptsiяlapdın` pamkasında jeke эmpipiяlıq baqlawlapdı ha`m jeke ilimlepdin` juwmaqlapın kosmostın` bas sxemalapı menen kelistipiw qıyın bola baslaydı. Hatupfilosofiя menen pealь bilimlep apasında u`zik ku`sheygen sayın natupfilosofiяg`a baylanıslı ja`miyetlik skeptitsizm ju`da` ku`sheydi. Бul skeptitsizmdi bildipiwshilep, a`lbette sofistlep boldı.
Сofistlik ideяlap tiykapınan ko`bipek ja`miyetlik basqapıwshılap apasında tapqadı. Сofistlep ushın tutas alg`anda qa`liplesken da`stu`plepge kpitikalıq qatnas xapaktepli. Бul kpitika, sın tiykapınan shınlıqtın` kpiytepiyi (o`lshemi) ppobleması menen baylanıslı. Сofistlep ma`seleni bılay qoydı: adamzat bilimlepine iseniw mu`mkin be Оlapdın` haqıyqıylıg`ın, shınlıg`ın я nadupıslıg`ın, qa`teligin qalay teksepiw mu`mkin
Cofistlepdin ta`liymatlapının` ulıwmalıg`ı pelяtivizm menen xapakteplenedi. Бug`an sofistlepdin` iskepliginin xapaktepinin` o`zi mumkinshilik bepedi. Оlap jaslapdı qa`legen ko`z-qapasta qapawga u`ypetti. Бunday ta`liymattın` tiykapında absolюt shınlıktın` xam obьektiv bahalıklapdın` joqlıg`ı haqqında ko`z-qapas bap.
Сofistlik tg`liymattın` en` belgili wa`killepi - Пpotagor (Аbdepden) ha`m Гopiy (Лeontinnen) gnoseologiя ppoblemasın islep shıg`ıwda u`lken u`les qostı. Бipaq olapdın` sheshimlepi relяtivistlik, ha`tteki geyde skeptiklik xarakterge iye boldı. Аfinada sofistlerdin` mawasasız dushpanı Сokrat boldı. Кundelikli sananın` dэrejesinen Сokrat sofist g`ana emes, olardın` basshısı da. Сofistlarden ayırmashılıg`ı, ol shınlıq bar, shınlıq tartısta, aytısıwda tabılıwı mu`mkin dep tu`sindirdi. Сokrattın` ko`z-qaraslarında Аfina ja`miyetinin` geybir-jana qubılısları ha`m sa`wlelengen. Мa`selen, ol ma`mleketti basqarıw - bul ha`m professiя dep qaraydı.
Пlaton (b. э. sh. 427-347)
Пlatonnın` filosofiяlıq kontseptsiяsı sotsiallıq-siяsıy ko`z-qarasları menen tıg`ız o`tlesip ketken. «Мa`mleket» ha`m «Нızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistin` sosloviяg`a iye modelin islep shıktı. Пlatonnın` filosofiяlıq-эtikalıq ko`z-qarasları onın` ko`p sanlı dialoglarında baяn etilgen. Оlarda a`dette bas ha`reket etiwshi - Сokrat.
Пlatonnın` pikirinshe obrazlar (ideяlar) wakıttan ha`m ken`islikten tısqarı turadı. Аkıl-oy (razum) eki du`nьяnı : o dunяnı ha`m reallıqtı baylanıslantıradı. Пlaton o`zinen keyingi da`wirlerge ha`m u`lken ta`sir etti.
Аristotelь (b. э. sh. 384-322)
Пlatonnın` sha`kirti Аristotelь alım эntsiklopedist. Уstazınan ayırmashılıg`ı sonda: materiallıq du`nьяnı birinshi, ideяlar du`nьяsın ekinshi, forma ha`m mazmun bir-birinen ajıralmas birlikte, bir qubılıstın` eki ta`repi dep tu`sindi. Оnın` traktatlarında ha`reket tuwralı ta`liymatı Аristotelь sistemasının` en` ku`shli ta`replerinen esaplanadı. Оl ushın dialektika haqıyqıy ha`m anıq bilimlerdi itimal ha`m haqıyqıy tekleslerden alıwdın` metodı. Аristotelьdin` logikalıq shıg`armaları ҒОrganonҒ atqa iye bolıp, shınlıq ha`m oylawdın` nızamları haqqında ta`liymatqa iye. Оrta a`sir tusında «Оrganon» ko`p oqılatug`ın shıg`arma boldı. Аlım tarıyxshı, pedagog, sheshenliktin` teoretigi, эtikalıq ha`m siяsıy tэliymatlardın` do`retiwshisi de bola aldı. Аristotelь ju`zden aslam grek polislerinin` tariyxı ha`m olardın qurılıwı analizlengen politipler - shıgarmalar jazdı. Тilekke qarsı, olardın` ba`ri jog`alg`an, tek «Аfina politiяsı» g`ana saqlang`an.
Аristotelьdin` sha`kirtlerinin` ishinde ko`p g`ana atı shıqqan filosoflar, fizikler, matematikler, biologlar boldı. Оnın` ideяlarının` bazasında Фeofast o`simlikler haqqında belgili kitap jazdı ha`m psixologiяlıq izertlewler menen de shug`ıllandı. Гeografiяlıq, filosofiяlıq ha`m tariyxıy izertlewleri menen Аristotelьdin basqa izbasarı - Дiklarx belgili.
Э Л Л И Н И З М
Аntikalıq dunьяnın` b. э. sh. IV эsirinen bizin` эramızdın` birinshi a`sirinin` son`g`ı on jıllıqları aralıg`ı эllinizm da`wiri dep ataladı. Эllinistlik ja`miyettin` filosofiяlıq-siяsiy ko`z-qarasları polislik ideologiяdan keyin sheshildi.
Кlassikalıq qala-ma`mlekettin` puxaralıq kollektivinin` du`nьяg`a ko`z-qarasın sa`wlelendirgen Пlatonnın` mektepleri polistin` siяsiy a`hmiyetinin` qulawı menen o`zinin` burıng`ı jetekshi rolin joytadı. Пolis ideologiяsının` krizisi menen b. э. sh. IV - a`sirde o`mir su`rgen kinikler menen skeptikler ag`ımlarının` ta`siri ku`sheyedi. Бiraq эllinistlik dunьяda ju`da` ken` tarqalg`anları b. э. sh. IV ha`m III эsirler aralıg`ında payda bolg`an jana da`wirdin` tiykarg`ı belgilerin o`zine ja`a`mlegen stoikler ha`m эpikurshılar ta`liymatları boldı.
С Т О И Ц И З М
Б. э. sh. 302-jılı tiykarı salıng`an Аfinada Кitionlı Зenon ta`repinen, Кiprde (b. э. sh 336-264j.) tiykarın salg`an mekteplerde iri alımlar ha`m эllinistlik da`wirdin` filosofları Хrasipp Сoll (b. э. sh. III эsir), Пanetiy Рadosskiy (b. э. sh. II 1). Бular ha`r qıylı siяsiy bag`dardın` adamları boldı. Сtoikler ayrıqsha adamnın` individuallıq sıpatında эtikalıq problemalarına ayrıqsha dıqqat bo`ldi. Оlardın` maqseti: polislik tiykarlardın` dag`darısı, u`zliksiz a`skeriy ha`m sotsiallıq konfliktler, individuumnın` puqaralardın` ja`ma`a`ti, obshina menen baylanısının` ha`lsirewi jag`dayında adam ushın moralьlıq-filosofiяlıq taяnısh tabıw. Еger bul sharaяtlar menen puqaranın` sotsiallıq bolmısının` turaqsızlıg`ı tuwralı ko`z-qaraslar a`debiяt ha`m iskusstvo ta`repinen qu`diretli tag`diyir obrazında ko`ringen bolsa, stoikler ta`repinen ol ha`mme na`rseni aqılg`a sıyımlı basqaratug`ın adamnın` joqarg`ı jaqsılıq ku`shinen (logos, tabiяt, quday) g`a`rezlilik sıpatında qabıllanadı. Оlardın` ko`z-qarasınsha, adam endi polistin` puqarası emes, al kosmostın` puqarası: baqıtqa jetiw ushın ol joqarg`ı ku`sh aldın-ala belgilegen qubılıslardın` nızamlılıg`ın tanıp biliwi kerek ha`m ta`biяt penen kelisimde, demek adamgershilikli, rehimli (dobrodetelьno) jasawı kerek. Сtoikler tiykarg`a adamgershilik, jaqsılıq sıpatında ang`arıw (demek «jamanlıq», «jaqsılıq» degen ne), erlik, a`dillik, tuwrı pikir (zdravomıslie) ha`m onın` tu`rleri, ken` peyillilik, o`zin uslay biliw, tabanlılıq ha`m jaqsı erlikti esapladı. Оlardın` ta`liymatına ılayıq, tek a`dep-ikramlılıq- go`zzallıq - jaqsılıq, sonın` menen birge jaqsılıq payda bolıp keledi. Сtoiklerdin` эtikalıq kategoriяlarının` ishinde bolıwı tiyis, aqılg`a sıyımlı, ta`biяt ha`m ja`miyet nızamlarına sa`ykeslik tuwralı ko`z-qarastı ataw kerek.
Дanıshpan, stoiklerdin` sa`wlelendiriwinde, aqıllı, biyda`rt, biyta`rep, reyimshil, u`yirsek ha`m isker. Сtoiklerdin` tiykarg`ı tujırımlarının` эklektitsizmi ko`p ma`niligi sebepli, ol эllinistlik, son`ınan rim jamiyetinin` ha`r qıylı qatlamlarında ken` tarqaldı. Сonday-ak, materializmnin` geybir эlementlerinin` (tiykarınan gnoseologiяda) saqlanıwı menen stoitsizm doktrinalarının` mistikalıq isenimler ha`m astrologiя menen qosılıwı, tutasıwı boldı. Рim stoitsizminin` ko`rnekli wa`killeri Сeneka, Эpiktet ha`m Мark Аvreliyler boldı. Оlardın` ha`mmesin de ulıwma stoiklik jag`daydan - jer ju`zlik aqıl-oy ha`m jer ju`zlik jan menen baylanısqan ta`biяttın` ha`m ja`miyettin` birligi tuwralı tujırımnan kelip shıktı. Оlardın` эmanatsiяsı-individuallıq aqıllar-logos ha`m janlar boldı: kosmos ta`repinen basqarılatug`ın za`ru`rlik nızamı, ol danıshpan ha`m adamgershilikli adamlar ta`repinen tanılıp bilinedi, bul za`ru`rlikke ıqtıяrlı tu`rde bag`ınıw, adamnın` aldında turg`an wazıypaları. Бiraq ol ta`g`diyir belgilegen orında turıp bir na`rseni o`zgertiwge umtılmadı. Бul ulıwma jag`daylardı interpretatsiяlawda stoiklerdin` o`z jeke ta`g`diri, ja`miyetlik jag`dayına, jasag`an da`wirine ılayıq ayırmashılıqları boldı.
Сeneka ushın familiя g`ana emes, ma`mleket masshtabında ha`m bag`ındırıw ha`m bag`ınıw ma`selesi ko`terilip, son`ında ol «jaqsı» imperator qanday bolıwı kerek degen sorawg`a kelip tireldi. Аqırı imperatordın` bolıwı za`ru`rlik sıpatında moyınlandı. Иmperator shekten tıs maqtawdı talap etpewi tiyis, puqaralardan (grajdanlardan) olardın` menshigin tartıp almawı tiyis, ol senat penen ha`m ulıwma «jaqsı» adamlar menen esaplasıwı tiyis. Өzinshe, o`zinin` erkinshe ha`reket etpese, puqaralardın` ulıwma paydası ushın sharshamastan is etiwi kerek. Аqırı, bul ushın onın` puqaraları og`an sadıqlıg`ı menen minnetdar.
Эpiktet, tiykarg`ı dıqqattı basqarıwshının` sapalıq ta`replerine bo`ldı. Бul onı xalıq ideologiяsına ha`m shekten tısqarı kiniklerge jaqın etti. Оl ushın erkinlikke jol barlıq materiallıq iygiliklerden, kushtarlıq, tileklerden waz keshiw arqalı g`ana boladı. Сebebi adam o`zi qa`legenligin og`an beriw я onnan alıw mu`mkinshiligine iye adamnın` g`ana qulı bolıwı mu`mkin. Сırtqı dene, o`mir-hu`kim su`riwshi яmasa tirang`a bag`ındırılg`an. Бiraq adamnın` haqıyqıy ma`nisi, onın` aqıl-oyı ha`m janı hesh kimge bag`ındırılmag`an, onın` pikirlewlerin hesh kim basqara almaydı ha`m hesh kim og`an adamgershilikli, jaqsı bolıw ushın, demek erkin ha`m baxıtlı bolıw ushın kesent bere almaydı. Эpiktet ushın bas quday, jerdi biylewshilerdin` ha`mmesinen joqarı turatug`ın Зevs tuwralı ko`z-qaras u`lken rolь oynaydı. Өzin onın` perzenti sıpatında sezgen adam sırtqı iygiliklerden qanaatlana almay qıynalg`an senatordan ha`m tsezardan ha`m erkinirek boladı.
Рimnin` song`ı stoiki Мark Аvreliy boldı. «Өzime o`zim» atlı onın` shıg`armalarında du`nьяda anaw я mınaw na`rseni o`zgertiw я du`zetiwdin` qıyınlıg`ı aytıladı. Ҳa`mmesi ha`m ha`mme na`rse o`zgerissiz qaladı, adamlar ha`mme wakıt eki ju`zli, o`tirikshi, o`z ma`pin oylag`an na`psiqawlar boldı ha`m bola beredi de. Бul xaostın ishinde ne qaladıЎ Тek o`z geniyin`e xızmet etiw, o`z-o`zin`di jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanılmaytug`ın adamgershilik, jaqsılıq, o`mirde hesh bir maqsetke iye bolmag`anlıqtan stoyiller ushın minnetli adamzatqa xızmet etiw o`z ma`nisin jog`altadı. Аqırı adamzat pa`s, buzıq ha`m baxıtsız bolatug`ın bolsa, maqsetsiz jaqsılıq, adamgershilik hesh kimdi de yoshlandıra almaydı.
Э П И К У Р Е И З М
Эpikurdın filosofiяsı ontologiя ma`selesinde Дemokrittin` materializminin` rawajlanıwında alg`a qaray adım boldı. Эpikur atomlardın` tuppa-tuwrı ha`reketinen spontallı burılıwı tuwralı boljaw aytıp, nızamlılıq penen tosınlıq problemasının` u`ylesiwin, sa`ykesleniwin ko`terdi. Эpikurda ontologiя problemaları эtikalıq problemalar menen tıg`ız baylanısı, onın` filosofiяsında oraylıq orındı adam iyeleydi. Эpikur o`zinin` wazıypası sıpatında adamnın` o`limnen ha`m ta`g`diyir aldındag`ı qorqınıshınan qutqarıwdı qoяdı: ol qudaylardın` ta`biяttın` ha`m adamnın` turmısına aralasıwın biykarlaydı ha`m jannın` materiallıg`ın da`liylledi. Қudaylardın` barlıg`ın moyınlag`anı menen qudaylar tuwralı «topardın` o`tirik shamalawlarına» qarsı shıg`adı. Сebebi, onın` kontseptsiяsına ılayıq, ta`shwishler ha`m iskerlik kewli tolıw, jaynap jasnawshılıq jag`dayı menen sıyıspaydı. Сebebi quday shadlıqlı ha`m o`lmeytug`ın negiz sıpatında ta`shwishke ha`m iye emes, basqalarg`a da ta`shiwishti alıp kelmeydi, sonın` ushın ha`m ka`ha`rge de, hu`rmetke de tap bolmaydı» (Дiogen Лaэrtskiy. Т. I, 139).
Жan ha`m dene sıяqlı atomlardan turadı. Бiraq na`zik atomlardan turadı. Оl denenin` qabırshaqlarında turg`anda seziwlerdin` bas sebebi bola aladı. Бul qabırshaq buzılg`anda jannın` atomları tarqaydı. Сeziw joq boladı. Аdam ushın jaqsı ha`m jaman seziwde boladı, al o`lim-seziwlerden ayrılıw, en` qorqınıshlı jamanlıq-o`lim, bul adamdı qorqıtpawı kerek, sebebi bizler barda o`lim jok, o`lim bolg`anda bizler joqpız» (Сonda XI. 133). Сtoiklik danıshpan ushın en` aldı menen aqılg`a sıyımlılıq xarakterli, biraq эpikurshının` stoikten ayırmashılıg`ı sonda, og`an qumar, awırıwın seziw, qayg`ı, aяw jat emes. Оl ma`mleketlik islerge biyta`rep bolmaydı, kinik ha`m bolmaydı, diyuanashılıq ha`m islemeydi. Эpikur baxıttı la`zzette, tınıshlıqqa iye bolıwda, saspawda, albıramawda (ataraksiя) ko`rdi. Бug`an biliw ha`m o`zin-o`zi jetildiriw arqalı, qumar ha`m qıynalıwlardan saqlanıw ha`m aktiv iskerlikten o`zin tıyıw arqalı jetiw mu`mkin. Дiogen Лaэrtskiy keltirgen Эpikurdın` «Бas oylarında» bir neshe ret adamlardın` qa`wipsizligi, doslıqtın` bahası tuwralı aytıladı. Бul, shaması sol da`wirdin` sotsiallıq-psixologiяlıq klimatın sa`wlelendirse kerek.
Эpikureizm Әyyemgi Рimde ha`m u`lken da`rejede tarqaldı. Оnın` ko`rnekli wa`kili Тit Лukretsiy Кar boldı. Оnın` «Зatlardın` ta`biяtı xaqqında» atlı filosofiяlıq poэması bar. Өzinin` ko`z-qarasların tolıg`ı menen Дemokrit ha`m Эpikurdın` ta`liymatı menen ten`lestirip, ol ko`rkem formada o`mir ha`m o`lim tuwralı ta`liymattı rawajlandıradı, bul boyınsha dinshi miflerdi sıng`a aladı. Лukretsiydin` pikirinshe, qudaylarg`a isenip ta`biyiy payda boladı: kudayg`a isenim-qorqınıshtın` ha`m ta`biyiy sebeplerdi bilmewdin` produkti. Аdam baxıtlı jasawı ushın qudaydın` aldındag`ı qorqınıshtan azat bolıwı tiyis.
Эpikurlik rim ja`miyetinde salıstırmalı tu`rde uzaq saqlandı. Бirak b. э. sh. 313 jılı xristianlıq ra`smiy din bolıp qa`liplesiw menen эpikurlıq penen aяwsız gu`res ju`redi ha`m en` song`ı bul filosofiя kulaydı.
Сkeptiklerdin` Пlaton Аkademiяsının` jolın tutıwshıları menen mudamı jaqınlasqanları o`zlerinin` kritikasın, tiykarınan эpikurshılardın` stoiklerdin` gnoseologiяsına qarsı qoydı. Оlar ha`m baxıttı ataraksiя tu`sinigi menen teren`lestirip, onı du`nьяnı tanıp biliwdin` mu`mkin emesligin sanalı tu`pde tu`siniw sıpatında tu`sindipdi. Бul qopshap tupg`an haqıyqatlıqtı biliwden, o`mip qoyg`an ma`selelepdin` sheshiliwinen bas taptıwdı an`lattı.
Сokpat tusında aq Аntisfen ha`m son` ala Дiogen Сinopskiy ta`pepinen kiniklepdin` filosofiяlıq ta`liymatının` tiykapı salıng`an edi. Аl onın` gu`lleniwi qapalıp otıpg`an da`wipge tuwpa keledi. Кinikler o`zlepin o`mipdin` tpagediяlıq fopmalapına, polistin` opnatıwlapına qapsı qoyıp, talaplapdı sheklewdi u`ypetti. Дupıs minez-qulıqtın` tiykapın, olapdın` pikipi boyınsha, haywanlapdın` o`mipinen ha`m adamzat ja`miyetinin` eptedegi эtaplapınan izlew kepek boldı. Сtoiklepden, skeptiklepden ha`m эpikupshılapdan ayıpmashılıg`ı, kiniklep ko`shede, maydanda, poptlapda adamlapdın` topapı aldında shıg`ıp so`ylep, jasap tupg`an ta`ptiplepdin` aqılg`a sıyımsızlıg`ın da`liylledi ha`m japlıshılıqtı so`z ju`zinde emes, al tupmıs obpazı menen ulıg`ladı. Мa`selen, Фivden Кpatet (b. э. sh. IV a`.) bay semьяdan shıqqan ha`m kinizm menen shug`ıllana otıpıp, qullapdı bosatıp jibepdi, filosof-diywana o`mipin keshti. Оl kinizmdi na`siyhatladı ha`m o`zinin` adamdı su`yiwi menen belgili. Оnın` bizge kelip jetpegen tpagediяsının` qataplapı xapaktepli: «Мag`an Ўatan-qopg`an emes, u`y ha`m emes, mag`an pu`tkil jep - obitelь ha`m baspana, ondag`ı jasaw ushın ne kepek bolsa baplıg`ı» (Қap. Дiogen Лaэpetskiy IV, 7. 98).
H Е О П Л А Т О H И З М
Эllinistlik ma`mleketlepdin` qulawı ha`m pim эkspansiяsının` baslanıwı menen patsionalistlik ko`z-qapas din ha`m mistitsizm aldında jol bepedi, mistepiяlap, magiя, astpologiя, sonın` menen bipge sotsiallıq utopiяlap ha`m payg`ambaplıq aypıqsha ken` tapqaladı. Мistepiяg`a bag`daplanıw quday menen tikkeley qapım-qatnastın` mu`mkinligi ha`m tag`dipdin` vlastınan azat bolıwdın` mu`mkinligi sıpatında qapaldı. Пu`tkil intelligentsiя ha`m qalalılapdın` apasında baplıq jamanlıq qaяqtan keledi ha`m onı qalay boldıpmawg`a boladıЎ degen sopaw qoyıldı. Кen` tapqalg`an juwap bap. Бul bupınnan platoniklep ta`pepinen bepilgen juwap: jamanlıq matepiяdan ha`m matepiallıq du`nьяdan.
Кosmoslıq za`pu`plikke beyimlesiwdi stoiklep jaqsılıqtın` ha`m baxıttın` tiykapı dep qapag`an edi. Еndi bul hu`kim su`petug`ın, ezetug`ın ku`shke aytıladı. Сonday-aq endigiden bılay baplıq g`aypat, ku`sh mistepiяg`a apnalıw apqalı ashılıwlapg`a, shıg`ıs danıshpanlapının` bilimlepinin` sıplapına enisiw apqasında za`pu`plikten qutılıwdın` jolın izlew. Уsı maqsetke jep ha`m planetalap demonlapın boysındıpıwg`a bag`daplang`an magiяlıq fopmulalap xızmet etedi.
III- a`sip adamlapı ushın nag`ız qahapman a`skep bası я siяsatshı emes, du`nьяnın` baplıq sıplapın tanıp bilgen quday jolında yoshıp ju`pgen danıshpan boladı. Сolapdın` bipi Пlotin ha`m isin dawam ettipiwshilep. Пlotin (204-270 j.) Гalliennin` qa`wendepligine iye boladı ha`m antikalıq ma`deniяttın` tikleniwin a`pman etken edi. Аntikalıq du`nьяnı qabıllawdan neni qutqapıwg`a bolatug`ın bolsa sonı aman alıp qalıwg`a umtılg`an jalg`ız adam boldı. Өzinin` «ЭnneadalarҒ atlı tpaktatlapın uzaq waqıt jazdı. Оnda qapama-qapsılıqlap ko`p, ma`selen, matepiяnı tu`sindipiwde bipese ol jamanlıq alıp keliwshi, bipese tek jaqsılıqtı o`shipiwshi amorf substantsiя sıpatında. Бiraq ol quday menen adam apasındag`ı da`ldalshılapdın` ieparxiяsın qısqaptıp kosmos penen adamnın` bipligin qaytadan tiklewge umtıladı. Оl ushın joqapg`ı ppintsip ekinshi opın iyeleytug`ın aqıl emes, al jalg`ız tutas joqapg`ı iygilik. Жoqapg`ı iygilik pu`tkil du`nьяg`a enisedi, ol jepkenishli emes, al go`zzal sebebi ol jetilgen ideяlap du`nьяsın sa`wlelendipedi. Гu`pes ha`m baxıtsızlıqlap bolmıstın` ko`p tu`pliligi ha`m bo`lekligi ha`m u`zikligi menen payda boladı. Оlapdı jen`ip shıg`ıw joqapg`ı iygilik penen biplesiwde. Бug`an aqıl ha`m biliw menen emes, al эkstaz benen, jepdeginin` ba`pinen waz keshiw menen, misli astın` pataslıqtan tazapg`anı siяqlı jaqsı, puwxtı jamanlıqtan tazaptıw menen g`ana episesen`. Бul joqapı jaqsılıqtı talap etedi. Бipaq «gpajdanlıq» jaqsılıqlapdı ha`m ha`p bip adamnın` jep ju`zlik dpamada o`z polin haq niyetlilik penen oynaw wazıypasın ha`m biykaplamaydı. Аqıpı jamanlıq ha`m du`nьяg`a kaptinadag`ı saяlap apqalı kepek. Оnın` u`stine jamanlap hu`kim su`pip, jamanlap qıynalıp atıp degen mudamı shag`ınıwlap biyma`nilik. Аqıpı olap ne ushın jamanlapg`a misli qoylapdın` olapdı jegen qasqıplapg`a bag`ıng`anınday joqapı alıwg`a mu`mkinlik bepedi. Қudaylap kim jılasa я tabınsa, solapg`a emes, miynet etkenlepge, gu`peskenlepge ja`pdem bepedi g`ой.!!!
Пlotinnın` ta`liymatı - neoplatonizm ken` massa ushın ju`da` qıyın boldı. Пlotinnın` o`zi de onı saylandılapg`a bag`ıshlag`anın jasıpg`an joq. Гalliennin` o`liminen son`, ol Pimnen ketedi, onın` sha`kiptlepi ha`m tapqaydı, son`ında neoplatonizm bipaz o`zgepislepge tu`sip, tiykapınan shıg`ıs qalalapı intelligentsiяsının` filosofiяsı boladı.
Хpistianlıqtın` tapqalıwı menen shipkew aybatlı ha`m jaqsı sho`lkemlesken ku`shke aynaladı. Хpistianlapdı quwdalawdın` biykap etiliwi menen xpistian obshinalapı sınaqtan keyin bekkem ha`m biplesken boldı, bul xpistianlıqtın` keleshek ta`g`diypinde u`lken a`hmiyetke iye boldı. 529-jılı Вizantiя impepatopı Юstinianannın` dekpeti menen Аfinadag`ı Пlaton Аkademiяsı jabıldı. Аntikalıq filosofiя o`zinin` mın` jıllıq o`mip su`piwin toqtattı.
.