Falsafa asoslari

258



Gipoteza (faraz) — bilimlarning mavjud bo‘Iish va taraqqiy etish shakli. Muammoni hal etish jarayonida ma’lum bir gipotezalar ilgari suriladi va asoslanadi. Gipoteza (faraz) — o‘rganilayotgan hodisaning sabablari va xususiyatlarini tushuntiruvchi asosli tax- min tarzidagi bilim shaklidir.

Hodisaning sababi haqidagi fikr dastlab, odatda, gipoteza shaklida vujudga keladi va shu ma’noda u bilimlarning mavjud bo‘lishining umumiy mantiqiy shakllaridan biri hisoblanadi. Chin, ishonchli bilimlar hosil bo‘lgunga qadar qo‘yilgan muammolar, masalalar haqidagi fikr-mulohazalar kuzatish, eksperiment nati- jalarini tahlil qilish va umumlashtirishga asoslangan bo‘lib, ular turli xil taxminlar, farazlar shaklida mavjud bo'ladi.

Gipotezani qurish o‘rganilayotgan hodisani tushuntiruvchi taxminiy fikrlarni ilgari surishdan iborat bo‘ladi. U qayd etilgan faktlar, ular uchun xarakterli bo‘lgan qonuniyatlar haqidagi mu- lohazalar yoki mulohazalar tizimi tarzida bo‘ladi. Uni ifoda qi- luvchi asosiy gap mulohazalar sistemasini hosil qiluvchi element, deb hisoblanadi. Ana shu gap (mulohaza)da, odatda, gipotezaning bosh g‘oyasida aks etadi. Muhokama jarayoni uning negizida, atrofida quriladi va ma’lum bir ishchi gipotezalar — vaqtinchalik, mo‘ljalni to‘g‘ri olishga yordam beradigan taxminlarning ilgari surilishiga, ular yordamida hodisaning yanada chuqurroq tadqiq qilinishiga olib keladi.

Gipotezalarni ilgari surishning asosiy mantiqiy vositasi ehti- moliy xulosa chiqarish hisoblanadi. Shuningdek, gipoteza ba’zi hollarda qat’iy xulosa chiqarish shakllarida ham ilgari surilishi mumkin.

Gipotezada ilgari suriladigan mulohaza empirik materiallarni tahlil qilish, qayta ishlash, tartibga keltirish, umumlashtirish, tal- qin etish natijasida paydo bo‘ladi. Ana shuning uchun ham gipoteza — bu har qanday taxmin emas, balki o'zining muayyan mantiqiy kuchiga ega mulohaza, malum bir darajada asoslangan farazdir.

Ilgari surilgan gipoteza, albatta, asoslanishi zarur. Bu bos- qichda gipotezadan ma’lum bir natijalar keltirib chiqariladi va ularning mavjud faktlarga (yoki boshqa ishonchli bilimlarga) mu- vofiqligi aniqlanadi.