F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Karst ko’llari
eruvchan jinslar-ohaktosh, gips, dolomitlardan tarkib topgan 
o’lkalarda vujudga keladi. Bu jinslarning erishi chuqur, biroq uncha katta 
bo’lmagan kotlovinalarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Pastki qatlamdagi 
jinslarning erishi va olib ketilishi natijasida bu joylarda tez-tez o’pirilmalar bo’lib 
turadi. 
Karstli hududlarning ko’llari ham o’ziga xos bo`lib, ular o’pirilma 
chuqurliklarda joylashadi. Odatda ular kichik, biroq chuqur bo’ladi. Ba’zan katta 
karst ko’llari ham uchraydi. Tagi grunt suvlari sathiga yetgan ko’llar doimiy 
ko’llar hisoblanadi. Agar ko’l tagi yer osti suvlarining sathi mavsumiy 
o’zgaradigan qatlamga yetsa, ko’l yomg’irli faslda mavjud bo’lib, yomg’irsiz 
faslda qurib qoladi. Nihoyat, karst ko’llar sathining nodavriy tebranishlari ham 
bo’ladi, bunda ko’l hatto butunlay yo’qolib ketishi yoki birdaniga paydo bo’lib 
qolishi mumkin. Bu yer osti suv havzalarining o’zgarishi bilan bog’liq. Masalan, 
karst qulashlari yer osti. suvi oqimini to’sib qo’yib, suv yer betiga oqib chiqishi 

---

37 
mumkin. Aksincha, yer po’stida vujudga kelgan yangi bo’shliq ko’l suvini tortib 
ketishi yoki ko’l sathini ancha pasaytirishi mumkin.
Karst ko’llari bu guruhlarning hech qaysisiga kirmaydi. Ular yog’inlar va 
oqar suvlardangina emas, kuchli yer osti suv oqimlaridan ham to’yinadi. Suvi 
asosan yer osti bo’shliqlariga oqib ketishga sarf bo’ladi. SHu sababli karst 
ko’llarining suv massasi davriy va nodavriy ravishda keskin o’zgarib turadi. Vaqt-
vaqti bilan suvi yo’qolib, tagi ochilib qoladigan karst ko’llari ham ko’p.
Karst ko`llari yer osti karst bo’shliqlari-shiftining o’pirilishi bilan birgalikda 
cho’kishi hamda yuzada yotgan gips, tuz kabi o’ta tez eruvchan tog’ jisnlarining 
suv ta’siriga berilish tufayli yuzaga keladigan bo’shliqlar, botiqlar o’rnida ham 
shakllanishi mumkin. Masalan Suvsiztog’ning janubiy-g’arbiy qismida dengiz 
sathidan 1200 m balandlikda shakllangan Xomkon yoki Kon beshbuloq ko’li misol 
bo’la oladi. Bu yerda quyi yura davriga xos gips hamda tuz qatlamlari karstlangan 
bo’lib, respublikamizdagi eng yosh (100-150 yil muqaddam shakllana boshlagan) 
va eng yirik karst ko’li hisoblanadi. u engiga 100-150 m, bo’yiga 300-350 m 
atrofida o’pirilgan karst bo’shlig’i o’rnida shakllangandir. Karstlanish jarayoni 
hamon davom etgani holida Kon beshbuloq ko’lining sathi yildan yilga tuproq 
qoplami tagidagi tuz, gips qatlamlarining karstlanishi va bo’shliqlarning o’pirilishi 
evaziga janub-g’arb tomonga rivojlanib bormoqda. 

---

38