Etnik tizimlari

O’zbek tilining rivojlanish tarixini uch bosqichga bo’lish mumkin: qadimgi turkiy, qadimgi o’zbek va zamonaviy o’zbek tili davrlari.
Qadimgi turkiy til

Ushbu bosqich V-XI asrlarga tegishli. Turklar Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon qirg’oqlari bo’ylab hind-eron qabilalari aholisini asta-sekin chiqarib yuborishgan. Aloqa vositasi qadimgi turkiy til bo’lib, uning asosida keyinchalik ko’plab Osiyo tillari paydo bo’lgan. Bugungi kunda qadimgi turkiy yozuvning faqat o’sha davrga tegishli madaniy yodgorliklarda tasvirlangan qismlari mavjud.

Qadimgi o’zbek tili
Ikkinchi bosqich XI-XIX asrlarga to’g’ri keladi. Shu vaqt ichida o‘zbek tili ko‘plab qo‘shni tillar ta’sirida rivojlandi. Tilning shakllanishiga birlashgan va rivojlangan adabiy tilni yaratgan shoir Alisher Navoiy ulkan hissa qo’shdi. Bu shaklda u 19-asrning oxirigacha o’zgarishsiz ishlatilgan.
Hozirgi o‘zbek tili
XX asrda zamonaviy o’zbek tilining shakllanishi boshlandi. Butun O’zbekiston aholisi tomonidan tan olingan Farg’ona lahjasi uning asosini tashkil etdi. Aholining aksariyati sartiya tili deb biladigan ushbu lahjada gapirishgan va uning karnaylari sartlar deb nomlangan. Etnik sartlar o’zbek xalqiga tegishli emas edi, ammo o’tgan asrning 20-yillarida “sart” so’zidan voz kechildi va mamlakat aholisi o’zbeklar deb nomlana boshladi. Adabiy til normalari yanada demokratiklashdi, bu esa uni ancha soddalashtirdi.
O‘zbek yozuvi
Butun rivojlanish tarixi davomida o’zbek tilida uch xil yozuv mavjud edi. O’tgan asrning 20-yillari oxirigacha o’zbeklarning etnik guruhi arab alifbosiga asoslangan edi. Sovet hokimiyati paydo bo’lishi bilan yozuv bir qator islohotlarga duch keldi. So’ng 1938 yilgacha Lotin alifbosi ishlatilgan, keyin esa kiril alifbosiga o’tilgan. O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlatga aylangandan so’ng 1993 yilda yana lotin alifbosi qaytarildi.
Bugungi kunda o‘zbek yozuvida arab harflari, lotin va kirill harflari parallel ravishda qo‘llanilmoqda. Katta avlod kirill grafikasini afzal ko’radi, chet elda yashaydigan o’zbeklar esa arab harflariga o’rganishgan. Maktablarda o’qivchilar lotin tilida o’qishadi, shuning uchun o’quvchilar va o’quvchilarga Sovet davrida nashr etilgan kitoblarni o’qish juda qiyin.
O’zbek tili fors tilidan olingan so’zlarga boy. XX asrda lug’at rus tilidagi so’zlar bilan sezilarli darajada boyitildi va bugungi kunda u ingliz tilidagi so’zlar bilan jadal ravishda to’ldirilmoqda. Davlat dasturiga muvofiq, o’zbek tilini boshqa tillardan olingan so’zlardan tozalash boshlangan.
Bularning barchasi, shubhasiz, o’zbek tilini va tarjimalarini o’rganishda ba’zi bir qiyinchiliklarga olib keladi, ammo uni o’ziga xos va yanada qiziqarli qiladi.
JENEVA – Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) inson huquqlari boʻyicha ekspertlar guruhi taxminiga koʻra, Xitoy “tana aʼzolarini majburan olish” uchun hibsda saqlanayotgan milliy, zaboniy va diniy ozchiliklar vakillarini, jumladan uygʻurlar va boshqa musulmonlarni nishonga olmoqda.
Mutaxassislarning taʼkidlashicha, hibsga olinganlar qon tahlili va tana aʼzolarining majburiy tekshiruvi, jumladan ultratovush va rentgen tahlillaridan oʻtkazilgan boʻlishi mumkinligi toʻgʻrisida “ishonchli maʼlumotlar” olingan, deyiladi BMTning Inson huquqlari boʻyicha oliy komissari idorasining (OHCHR) dushanba (14-iyun) kungi bayonotida.
Mutaxassislarning qoʻshimcha qilishicha, tekshiruv natijalari transplantatsiya uchun tirik organlar donorlarining maʼlumotlar bazasiga kiritilgan.
“Xitoyda tana aʼzolarini majburan yigʻish amaliyoti hibsda ushlab turilgan milliy, zaboniy yoki diniy ozchiliklarga qaratilgan boʻlib, koʻpincha hibsga olish sabablari tushuntirilmay yoki hibsga olish uchun ordersiz, turli joylarda amalga oshiriladi”, deydi ular.
Ushbu maqsadli guruhlar “Falungun” oqimi izdoshlari, uygʻurlar, tibetliklar, musulmonlar va nasroniylarni oʻz ichiga oladi.
“Maʼlumotlarga koʻra, mahbuslardan asosan yurak, buyrak, jigar, koʻz muguz pardasi va kamdan-kam hollarda jigar kabi tana aʼzolari chiqarib olingan”, deydi ekspertlar.
BMT mandatiga ega 12 ta mustaqil ekspert ushbu ayblovlardan jiddiy xavotirda ekanligini aytgan.
“Inson huquqlarining jiddiy buzilishi”
Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha mutaxassislari bungacha 2006 va 2007-yillarda ham Xitoy hukumatining mahbuslardan tana aʼzolarini majburan olish amaliyoti yuzasidan xavotir bildirgan edi.
Ekspertlarning taʼkidlashicha, oʻshanda Pekin transplantatsiya uchun tana aʼzolarining donorlari borasidagi savollarga yetarlicha javob bermagan.
“Shu nuqtai nazardan, mavjud maʼlumotlar va axborot almashish tizimlarining yoʻqligi odam savdosi qurbonlarini samarali aniqlash va himoya qilish hamda odamfurushlarni tergov qilish va jinoiy javobgarlikka tortishga toʻsqinlik qilmoqda”, deyiladi OHCHR bayonotida.
Xitoy mahbuslardan tana aʼzolari donori sifatida foydalanganini ilk marta 2005-yilda tan olgan. Rejim qatl etilgan mahbuslarning organlaridan foydalanishni toʻxtatgani haqida 2013 va 2014-yillarda bayonot bergan edi.
Pekin 2015-yildan bu amaliyot butunlay toʻxtatilganini iddao qilib keladi.
BMT ekspertlariga koʻra, “tana aʼzolarining ixtiyoriy donorligi tizimi bosqichma-bosqich rivojlanib kelayotganiga qaramay, Xitoyda transplantatsiya uchun organlar sotib olishda inson huquqlarining jiddiy buzilishi bilan bogʻliq maʼlumotlar olinmoqda”.
Bu borada samarali nazorat yoʻqligi tufayli xavotirlar saqlanib qolyapti.
2011-yilda Xitoyda ixtiyoriy tana aʼzolari donorligi tizimini standartlashtirish va tartibga solish maqsadida Tana aʼzolari transplantatsiyasiga chora koʻrish tizimi (COTRS) ishlab chiqilgan.
COTRS 2010 va 2016-yillar oraligʻida ixtiyoriy donorlik sezilarli darajada oshganini daʼvo qilsa-da, buni tasdiqlovchi dalillarni keltirmagan.
COTRS maʼlumotlariga koʻra, Xitoyda oʻlimidan soʻng ixtiyoriy donorlikka rozi boʻlgan odamlar soni 2010-yildagi 34 tadan 2016-yilda 4080 taga oshgan boʻlsa, transplantatsiya qilingan buyrak va jigarlar soni 2010-yildagi 63 tadan 2016-yilda 10481 taga koʻpaygan.
“Maxfiylik, sukut saqlash va chalkashtirish”
Mustaqil tahlilchilar va huquqshunoslar bu maʼlumotlarga shubha bilan qaraydilar.
2019-yil faoliyat olib borgan va 2020-yil mart oyida yakuniy hisobotini chiqargan “Xitoy tribunaliga” koʻra, COTRS tomonidan taqdim etilgan ayrim yoki barcha maʼlumotlar soxtalashtirilgan.
Bir yil ichida amalga oshirilgan jarrohlik amaliyotlari soni 60-100 mingtani tashkil qilishi mumkin, deyiladi Xitoyda transplantatsiyaga oid zoʻravonliklarga qarshi kurash boʻyicha xalqaro koalitsiyasining (ETAC) 2016-yilgi hisobotida.
“Xitoyliklar Tribunal raqamlarini rad etishmoqda, ammo ularning oʻzlari koʻngillilar tizimi orqali taqdim etgan raqamlarda transplantlarning haqiqiy soni kamaytirib koʻrsatilgan va statistik tahlil asosida ular soxta deb hisoblanadi”, deydi Avstraliyaning Sidney shahri Makkuori universitetining klinik etikasi professori Vendi Rodjers.
2018-yilning dekabrida Tribunal muvaqqat qaror chiqargan boʻlib, uning barcha yetti aʼzosi “bir ovozdan, hech qanday shubhasiz Xitoy uzoq muddatdan beri koʻp sonli vijdon mahbuslaridan tana aʼzolarini toʻplash tajribasini olib borgani aniq”, deb xulosa qilgan.
Qurbonlarning aniq raqamini belgilash mushkul.
Eshituvlar vaqtida Tribunal Xitoy rejimi tomonidan “keng tarqalgan maxfiylik, sukut saqlash va chalkashtirish amaliyotiga” qarshi kurashganini aytgan.
Tribunalga koʻra, shunga qaramay, sezilarli oʻsish koʻngilli donorlar tufayli yuzaga kelmagani “aniq”, chunki belgilangan vaqt mobaynida koʻngilli donorlik tizimi mavjud boʻlmagan yoki boshlangʻich koʻrinishdagina boʻlgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
www.Wikipediya.uz
www.Talim.uz
www.Talabalik.uz