Efferent innervasiyaga ta’sir etuvchi dori vositalari

ANTIXOLINESTERAZ VOSITALAR 
Ular AX-ni gidrolizlovchi xolinesteraza fermenti faolligini susaytirib gangliya va neyroeffektor 
sinapslarda AX ni to’planishiga olib keladilar. Bunda AX ning kuchli va davomli ta’siri yuzaga chiqadi, 
xuddi M-va N-xolinoreseptorlari qo’zg’algandek, lekin ta’sir bunda bevosita emas, balki bilvosita, ya’ni 
ushbu guruh preparatlari xolinoreseptorlarga o’zlari ta’sir ko’rsatmaydi. 
Asetilxolinesteraza fermenti bilan hosil qiladigan birikmasining tabiatiga qarab antixolinesteraz 
vositalar 2 ga bo’linadi:
Qaytar
ta’sirli dorilar (
fizostigmin, prozerin, galantamin
) 
Qaytmas
ta’sirli dorilar (
fosfakol, fosfor organic birikmalar
) 
Antixolinesteraz vositalarning asetilxolinesteraza fermentini falajlashi fermentning anion yoki 
esteraza-efir qismi bilan bog’lanishiga bog’liqdir. Bunda gidrofob o’zaro ta’sirotlar muhim rol o’ynaydi. 
Amaliyot nuqtai nazaridan antixolinesteraz vositalarining ko’z, me’da-ichak trakti tonusi va motorikasi, 
peshob pufagi, nerv-mushak o’tkazuvchanligi va MNS ga ta’siri ahamiyatlidir. Preparatlarni tanlashda, 
ularning faolligi, zaharliligi, ta’sirining davomliligi, har xil baryerlardan o’tish qobiliyatiga ahamiyat 
beriladi. 
Antixolinesteraz vositalar quyidagi xastaliklarni davolashda qo’llaniladi: 
glaukoma
(prozerin, fizostigmin, fosfakol). Galantamin bu kasalliklarda ishlatilmaydi, chunki 
mahalliy qitiqlovchi xususiyatiga ega, konyuktivani shishiga olib keladi; 
o’tkazilgan polimielitni qoldiq holatlarini va miasteniya bilan kechuvchi boshqa nevrologik 
xastaliklarda qo’llaniladi. Chunki antixolinesteraz moddalar MNS ni qo’zg’atadi va nerv-mushak 
sinapslari o’tkazuvchanligini oshiradi. Bunday holatlarda galantamin prozeringa nisbatan faolroqdir; 
ichak, peshob pufagi atoniyasida, homiladorlarda bachadon qisqarishini oshirishda; 
antidepolyarizasiyalovchi kuraresimon moddalar bilan zaharlanganda yoki ular ta’sirini 
kamaytirishda (edrofoniy).
Bu holatlarning ko’pchiligida nisbatan kam zaharli bo’lgan prozerin va galantamin qo’llaniladi. 
Bunda galantamin prozeringa nisbatan davomliroq ta’sir ko’rsatadi, lekin ta’siri unga nisbatan sekin 
boshlanadi.
Qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan fosfororganir birikmalarning ko’pchiligi asetilxolinesteraza 
fermentini falajlaydi. Ular bilan zaharlangan jonivorlarda M- va N- xolinoreseptorlar qo’zg’atilgandagi 
o’zgarishlar yuzaga keladi, uni davolashda M-xolinoblokatorlar, markaziy M- va N- xolinolitiklar va 
xolinesteraza reaktivatorlari qo’llaniladi (diproksim, paldom, izonitrozin). Oxirgilari fosfororganik 
birikmalar bilan birikib, ularni xolinesteraza fermentidan ajratib oladi, bunda fermentining fiziologik 
funksiyasi to’la tiklanadi.
M- va N- xolinoreseptorlarni bloklovchi (qamallovchi) vositalar (siklodol). Bu haqda 
parkinsonizmga qarshi vositalar bo’limida to’xtalib o’tiladi.

---

FIZOSTIGMIN 
– kalabar loviyasi nomli zaharli o’simlik tarkibidagi alkaloid. Afrikada o’sadi. 
Boshqacha nomi ezerin, chunki mahaliy xalq tilida kalabar loviyasi “ezere” deb ataladi. 
PROZERIN 
– sintetik modda bo’lib fizostigminga nisbatan kam zaharli, MNS ga kam ta’sir etib, 
skelet mushaklariga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
GALANTAMIN 
– chuchmomadan ajratilgan alkaloid. Bu preparat kuchli antixolinesteraz faollikka 
ega, kam zaharli.
Yodda tuting
: terapevtik dozalarda antixolinesteraz moddalar ta’sir etishi uchun albatta AX 
ajralishi kerak, ya’ni qo’zg’alish impulsi bo’lishi kerak, katta dozalarda ular to`gridan-to`gri M- va N- 
xolinoreseptorlarni qo’zg’atadilar.