Диссертацияси илмий раҳбар: и ф. д., профессор О.Қ. Хатамов Тошкент 2020 йил мундарижа

§2.3. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш жараёнларининг кўп омилли таҳлили ва уни эконометрик моделлаштириш

Ўзбекистон иқтисодиётининг очиқлигини янада оширишда иқтисодий хавфсизликка таҳдидларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш механизмларини ишлаб чиқиш масалалари долзарб бўлиб қолмоқда. Хавфсизлик озиқ-овқат жиҳати алоҳида аҳамиятга эга. Бу биринчи навбатда, аҳолини озиқ-овқат истеъмол қилиши асосий ҳаётий заруратдир, чунки унинг сифатини тегишли миқдорда ва қулай нархларда етказиб бериш учун шароит яратиш - барча даражадаги ҳокимият органлари фаолиятининг устувор вазифаларидан биридир.
Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун ишончли прогнозларни ишлаб чиқишни талаб қилади. Бу ўрганилаётган иқтисодий кўрсаткичнинг статистик боғлиқликларини тавсифловчи иқтисодий - статистик моделларга асосланиб, унга таъсир кўрсатадиган асосий омиллар бўйича аниқланади.
Статистик моделлаштириш кўламини кенгайтириш технологияси, айниқса, кўп марталик ҳисоблаш тизимларининг жадал ривожланиши билан боғлиқ бўлиб, кўплаб мустақил статистик тажрибаларни симуляция қилиш имконини беради. Бошқа томондан, ўрганилаётган ҳодисаларни мураккаб математик моделларини ўрганиш учун классик ҳисоблаш усуллари кўп ҳолларда қониқарсиздир. Бу эса ўз навбатида муаммонинг ўлчамлари ва геометрик тафсилотларига жуда кам боғлиқ бўлган иқтисодий-статистик моделлаштириш ролини оширади⁷⁵.
Таҳлиллар бизга ҳозирда давлат ва шаҳар бошқаруви амалиётида қўлланадиган воситаларини Сурхондарё вилоятида аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашда бутунлай қабул қилинадиган даражасини бермаслигини кўрсатади.
Баъзи озиқ-овқат маҳсулотлар бўйича талабнинг ярмидан ортиғи ташқаридан етказиб бериладиган маҳсулотлар ҳисобидан қондирилади. Бинобарин, ички бозорда рақобатни ривожлантириш, божхона ва тарифларни тартибга солиш, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришда ўсишни рағбатлантириш бўйича чора-тадбирлар импортнинг қисқариши натижасида озиқ-овқат етишмаслиги хавфини камайтиришга ҳар доим ҳам имкон бермайди.
Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг иқтисодий жиҳатдан мавжудлиги умуман паст даражада қолмоқда. Бу, асосан, аҳоли реал пул даромадлари ўсиш суръатларига нисбатан нарх ўсиш суръатлари юқорилигига боғлиқ бўлиб, бу уларни сотиб олиш қобилияти пасайишига олиб келади. Бинобарин, давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари фуқароларнинг яқин келажакда сифатли қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиб олиш имкониятларини кенгайтириш масаласини ҳал қилишлари керак.
Мамлакат аҳолисини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашнинг бошқа муаммолари ҳам мавжуд, бу эса барча даражадаги ҳокимият органларидан зарур ва ўз вақтида йўл харитасини ишлаб чиқишни талаб қилади.
Шу билан бирга, минтақавий даражада қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш бўйича яна бир долзарб муаммо - унинг ҳолатини баҳолаш ва прогноз қилишнинг мукаммал математик моделлари яратилмаганлиги, бунда минтақавий озиқ-овқат бозорида таклиф ва талаб омиллари ҳисобга олинишини тақоза этади.
Илмий изланишлар асосида Сурхондарё вилоятида минтақавий даражада аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланадиган шароитлар мажмуини аниқлаш мумкин бўлади. Чунки, булар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш, улгуржи ва чакана савдо тизимини йил давомида барқарор ва бир текис аҳолининг барча ижтимоий гуруҳлари эҳтиёжларини илмий жиҳатдан асосланган сифатли, тиббий стандартларга жавоб берадиган озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш имконини беради. Шу билан бирга, муҳим аҳамиятга эга бўлган, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва сотиш билан шуғулланувчи хўжалик юритувчи субъектлари кенгайтириладиган репродуктив режимда ишлаши керак.
Бизга маълумки, ҳудудларда аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашнинг энг муҳим талаби асосий қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етарлилиги ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, бу даража ҳудудларда асосий турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини рационал меъёрларга мос келадиган ҳажмда етиштириш орқали амалга оширилади.
Шундай қилиб, юқорида қайд этилган кўрсаткичлар қийматларидан фойдаланган ҳолда, ҳудудда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришни прогноз қилиш, уни кўпайтириш учун захираларни аниқлаш мумкин.
Сурхондарё вилояти табиий шарт-шароитлари қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришнинг етарли даражада намлик билан таъминланмаган қурғоқчил иқлим шароити билан ажралиб туради.
2009-2017 йилларда Сурхондарё вилояти учун расмий статистика ҳисоботлар бўйича корреляцион-регрессион таҳлил қилиш жараёнида турли хил омилларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириш динамикасига таъсири аниқланди.