|
Abaydıń qara sózleri
Hárbir bayqaǵan adam bilse kerek: kúlki degen
máslik ekenin, hárbir más kisi kóp aljasatuǵın, hárbir
más adam sóylegende basqanıń basın awırtatuǵının.
Sonday oyın-kúlkige, máslikke berilgen adam jumısınan
qaladı yaki aqılınan azadı, sóytip aqırı uyatqa qaladı,
213
waqıtın bosqa ótkerip aladı. Usınday ǵáplette ómirin
ótkergen kisi ómirinde heshnárseni elestirmey júrgen
menen aqırı bir kún ya bul dúnyada yaki aqırette
bası bir awırmay qalmasa kerek.
Hárbir uwayım-qayǵı menen bas qatırıp, oylanǵan
kisi bul dúnyanıń tirishilik xızmetinde de, aqırettiń
tayarlıǵında da ózgelerden puqtaraq bolsa kerek.
Hárbir puqtalıqtıń túbi molshılıq bolsa kerek. Al endi
olay desek, birdey oylanıp uwayım-qayǵı menen júre
alamız ba? Udayı qayǵıǵa jan shıday ma? Joq, men
birdey qayǵırıp, uwayımlap júr demeymen. Qayǵıratuǵın
nársege qayǵırdaǵı, sol qayǵıdan qutılatuǵın orınlı
háreket islew, sonıń jolın tabıw kerek. Hárbir orınlı
hárekettiń ózi de uwayım-qayǵını azaytadı, orınsız
kúlki menen azaytpa, orınlı háreket penen azayt!
Shıǵar esigin tabalmay, uwayım-qayǵınıń ishine
kirip qalıp, qamalıp qalıw — ol da bir ant urǵanlıq
jáne hárbir jaman kisiniń háreketine kúlseń, oǵan
ráhátlenip kúlme, ıza bolǵanlıqtan kúl, ızalı kúlkiniń
ózi de — qayǵ ı. Onday kúlkige óziń de udayı
berilmesseń, hárbir jaqsı adamnıń jaqsılıq tapqanına
ráhátlenip kúlseń, onıń jaqsılıqtı jaqsı adam bolǵanı
ushın tapqanın úlgi tutıp kúl. Hárbir ibrat alıwdıń
ózi adamdı óz erkine jibermey waqtında toqtatadı.
Kóp kúlkiniń bárin aytqanım joq, onıń ishinde bir
kúlki bar-aw, jaratqan quday ornı menen ishten,
kókirekten, júrekten shıqpaydı, qoldan jasalıp, sırtı
menen bet awzın kelistirip, wahahanıń namasın sazlap,
qızıq ushın kúletuǵın boyama kúlki.
Adam balası jılap tuwıladı, narazı bolıp urısıp
óledi. Eki ortada bul dúnyanıń ráhátiniń qayda
ekenin bilmey, birin-biri ańlıp, birine biri maqtanıp,
ótken ómirdi eskeriwsiz, bosqa, jaman qılıq penen
qor etip ótkeredi de, júrimi tawsılǵan waqıtta bir
kúnlik ómirin barlıq dúnya-malına satıp alayın dese
tabalmaydı.
214
Quwlıq, hiylekerlikten dáme etiw, kóz súzip tilenip,
adamnan dáme etiwi ónersiz iyttiń isi. Áweli qudayǵa
sıyınıp, ekinshi óz ǵayratına súyenip, enbegińnen
dáme et, miynet qılsań, qara jer de beredi, qurı
qaldırmaydı.
* * *
Jas bala anadan tuwılǵanda eki túrli minez
benen tuwıladı: birewi — ishsem, jesem, uyqılasam
dep turadı. Bular tánniń qumarı, soları bolmasa
tán janǵa miymanxana bolalmaydı, hám ózi óspeydi,
kúsh-quwat tappaydı. Ekinshi minezi —
bilsem eken
dep turadı. Neni kórse soǵan talpınıp, jalt-jult etken
nárse bolsa soǵan qızıǵıp, awzına salıp, dámin tatıp
kórip tamaǵına, betine basıp qarap, kárnay-sırnay
bolsa dawısına umtılıp, onnan erjetińkiregende iyt
úrse de, mal shuwlasa da, birew kúlse de, birew
jılasa da tura juwırıp, «Ol ne? Bul ne?» — dep «Ol
nege óytedi?», «Bul nege búytedi dep», kózi kórgen,
qulaǵı esitkenniń bárin sorap tınısh tappaydı. Bunıń
bári — jan qumarı, bilsem eken, kórsem eken, úyrensem
eken deydi de turadı.
Dúnyanıń kóringen hám kórinbegen sırın túwellep,
eń bolmasa seze bilmese, onnan adamshılıq bolmaydı.
Onı bilmegennen soń ol jan adam janı bolmay,
haywan janı boladı. Ázelden qudaytala haywannıń
janınan adamnıń janın iri etip jaratqan, bunısı tásirin
kórseteyin dep jaratqanı. Kúshimiz jetpegen, aqıl-
esimiz tolmaǵan bala waqtımızda «Bul ne, ol ne?»
dep hárnárseden sorap bilsem eken degende uyqı,
tamaq ta esimizden shıǵıp ketetuǵın qumarlıǵımızda
erjetken soń, aqıl kirgende ornın tawıp izlenip,
adamın tawıp sorap, ilim iyelegenlerdiń jolına nege
jumsamaydı ekenbiz?
Sonday kúsh salıp, órisimizdi keńeytip, qumarlanıp
jıynaǵan ǵáziynemizdi kóbeytiwimiz kerek, bul jan
215
azıǵı boladı. Tánnen jan artıq bolǵanı ushın tándi
janǵa bas urǵızıw kerek. Biraq biz olay islemedik,
ǵarǵaday ǵarqıldap-barqıldap, awıldan uzap kete
almadıq. Jan bizdi jas waqtımızda biylep júr eken.
Erjetkennen soń, kúshimizge tolǵannan soń oǵan
biyletpedik. Jandı tánge bas urǵızdıq, hesh nársege
kewil menen qaramadıq, kewildiń aytıp turǵanına da
isenbedik. Kóz benen kórgen nárseniń sırtın kórip-
aq toydıq. Sırı qalay boladı dep oylamadıq, onı
bilmegen kisiniń nesi ketipti dedik. Birew aqıl aytsa:
«Óz bilgeniń
—
ózińe, óz bilgenim
—
ózime», «Kisi
aqılı menen bay bolǵansha óz aqılıń menen jarlı
bol» degen, deymiz. «Way qudayım-ay, kim-kimnen
artıq?!» deymiz, artıq ekenin bilmeymiz, aytıp tursa
inanbaymız, uqpaymız.
Kókirekte sáwle joq, kewilde isenim joq. Tek kóz
benen kóretuǵın biziń haywan maldan nemiz artıq?
Qaytama bala kúnimizde jaqsı ekenbiz. Al házir
haywannan da jamanbız. Hesh nárse bilmeymiz,
sonda da bilemiz dep nadanlıǵımızdı bilimlilikten
artıq sanap talasqanda, ólgen-tirilgen jerimizdi bilmey
gúrre tamırımızdı juldırıp alamız.
1. Abay qashan hám qay jerde tuwıldı?
2. Onıń qanday aqıl-násiyat qosıqları bar?
3. «Abaydıń qara sózleri»nde ne haqqında aytıladı?
1. «Abaydıń qara sózleri»niń mazmunın túsinip alıń.
216
Do'stlaringiz bilan baham: |
