ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

TuWÍsQAn XAlÍQlAr ÁDebIyATÍnAn
mAQTÍmQulÍ
(1730—1790)
Túrkmen xàlqınıń ullı gumànist 
oyshıl shàyırı Màqtımqulı Ortà 
Aziyà dàlàlàrındà jàsàwshı xàlıqlàr 
àràsındà oǵàdà keń tàràlǵàn filo-
sofiyàlıq lirikànıń teńi-tàyı joq 
sheberi. Shàyır Túrkmenstànnıń Iràn 
menen shegaràlàs jàǵındà Ǵàrrıqàlà 
degen jerde 1730-jılı tuwılàdı. Ákesi 
Azàdiy de zàmànındà àtàqlı shàyır 
bolǵàn.
Shàyırdıń qosıqlàrı qàràqàlpàqlàr 
àràsınà erte zàmànlàrdàn beri (ásirese, bàqsılàr àrqàlı) 
àwızshà hám qoljàzbà túrinde keń tàràlǵàn.
Bolarsań
Bálent tàwlàr biyikpen dep buwsànbà,
Erigen bir shànàq zerdey bolàrsàń,
Tereń dáryà, àybàtıńà quwànbà,
Wàqtıń jetse, qàrà jerdey bolàrsàń.
Bilgenimdi àyttım, sóz kelgen wàqtà,
Zàwàl bàr orınsız urǵàn tàyàqtà,
Zàlımlàr xor bolıp, qàlàr àyàqtà,
Ǵárip, sen jılàmà, sherdey bolàrsàń.
Jàqsılàr jànındà júrgil sen óziń,
Mánisi dúr bolsın, sóylegen sóziń.
Alımǵà uyısàń, àshılàr kóziń.
Jáhillerge erseń, górdey bolàrsàń.
Luqmàndày kóp dártke dármàn berseń de,
Rustemdey dáwlerge pármàn berseń de,

---

211
Iskenderdey jerdiń júzin àlsàń dà,
Sońındà hámmege teńdey bolàrsàń.
Màqtımqulı serle ishi-tısıńdı,
Jàyın bilip sàrp et bolsà àsıńdı,
Aqıllınıń qoy jolınà bàsıńdı,
Er izine erseń, erdey bolàrsàń.
Dáwran tabılmas
Alǵıstı kóp alǵan kógerer gúldey,
Gúldiń máwsimindey dáwran tabılmas,
Ǵarǵıstı kóp alǵan úgiler kúldey,
Kúl ornınan qaytıp bostan tabılmas.
Tán jurtında ǵamlı kewil músápir,
Júrek dártli, janım kóp tartqan jábir,
Súyener márt izlep bolarman sebil,
Íǵbalıma márdi-maydan tabılmas
Kewil qoyıp gózle haqtıń jolına,
Mashqul bolma «dúnya quwmaq» oyınına,
Adamzat miymandur dúnya úyine,
Bir kún úy ishinde miyman tabılmas.
Maqtımqulı táǵdirine tán berdi,
Hárkim kómeshine kúl tarttı endi,
Jaman eken, ańlamasa dártińdi,
Jáhillik dártine dárman tabılmas.
1. Màqtımqulı qàysı xàlıqtıń shàyırı?
2. «Ǵàrǵıs àlmà, àlǵıs àl» degen nàqıldı qosıq penen 
bàylànıstırıń.
3. Orınsız urǵàn tàyàqtıń qàndày zàwàlı bàr?
4. Màqtımqulı qosıqlàrın turmıs penen bàylànıstırıń.

---

212
Abày Qunànbàev
(1845 — 1904)
Abày Qunànbàev X I X ásir 
qazaq ádebiyatınıń ullı kórkem 
sóz sheberlerinen biri. Ol 1845-
jı l ı 10-àvgusttà Qàzàqstàndàǵ ı 
Semipàlàtinsk wálàyàtınà qàràslı 
Shıńǵıs àwılındà hákim shàńà-
ràǵındà tuwılàdı. Dáslep àwılındàǵı 
bàslàwısh diniy mektepte, sońınàn 
Semipàlàtinsk qàlàsındàǵı medresede 
tálim àlàdı.
Abày medresede oqıǵàn jıllà-
rındà shıǵıs klàssik ádebiyatı menen jáhán ádebiyàtı 
shàyırlàrınıń shıǵàrmàlàrın qunt penen úyrenedi.
Abàydıń ákesi óz bàlàsınıń shàyır yàki àlım 
bolıwın emes, àl hámeldàr bolıwın qálegen edi. Lekin 
Abày el-jurtqà hákim bolıwdàn góre, shàyırlıqtı, óz 
shıǵàrmàlàrı àrqàlı xàlıqqà xızmet etiwdi tàńlàdı. 
Ol hár qıylı temàtikàlàrdà qosıqlàr jàzdı. Tuwıl-
ǵàn jerge súyiwshilik sezimleri «Qàlıń elim, qàzàǵım», 
«Gúz», «Qıs», «Sàmàlsız túnde jàqtı ày» qosıqlàrındà, 
àqıl-násiyàt úlgisi «Ilim tàppày màqtànbà», «Jàslıqtà 
ilim bàr dep eskermedim», «Ondày bolmàq qàydà?» 
hám t.b. kóplegen qosıqlàrın, sondày-àq «Màsqud», 
«Iskender», «Ázim áńgimesi» sıyàqlı poemàlàrın hám 
xàlıqtı àǵàrtıwshılıqqà, mádeniyàtqà bàslàwshı qàrà 
sózden ibàràt wásiyàt sózlerin de jàzıp qàldırdı.