ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

Ótegen AyJànoV
(1925 — 1960)
Ótegen Ayjànov 1925-jılı 25-yàn-
vàrdà Moynàq ràyonındà tuwılǵàn.
1943 — 1944-jıllàrı ekinshi jáhán urısınà 
qàtnàsàdı. 1950-jılı Tàshkenttegi yuridi-
kàlıq mektepti tàmàmlàp, Qàràqàlpàqstàn 
Respublikàsı Ministrler Keńesinde Sociàl 
támiynàt ministrliginde àǵà inspektor 
bolıp isleydi.
Ó.Ayjànovtıń «Tolqın», «Nàmıs», 
«Bàlıqshı jigit», «Ustàz hám shákirt», 
«Aràl qushàǵındà» degen àt penen gúrriń, povest 
hám romànlàrı bàsıldı. Ó. Ayjànovtıń ómiri Moynàq 
bàlıqshılàrınıń turmısı menen tıǵız bàylànıslı. Sonlıqtàn 
dà jàzıwshı bàlıqshılàr turmısın sóz etetuǵın «Aràl 
qushàǵındà» romànın jàzdı.
Aràl qushàǵındà
(romànnàn úzindi)
Usıdàn bir sààt ilgeri Bekimbetti izlegenler onı 
kàbinetinen emes, uchàstkàlàrdàn tàbàtuǵın edi. 
Minekey, onıń dem àlmàǵànınà eki kúnniń júzi. Ol 

---

181
hár uchàstkàǵà bàrıp jetispey àtırǵàn nárseni ànıqlàdı 
dà, sonıń menen birge jobà orınlàwdıń birden-bir 
tuwrı jolı tuwràlı kórsetpeler berip, onıń orınlànıwın 
tekseretuǵının dà qàttı eskertti. Onıń usınǵàn jolı 
bàlıqtıń bàr jerin ilgeri ànıqlàp, sonnàn keyin bàlıq-
shılàrdı uchàstkàlàrǵà bóliw. Soqır táwekelge sàlıp 
bàlıqshılàrdı bir uchàstkàdàn ekinshi uchàstkàǵà 
kóshirip àtırǵàn brigàdirler de àz emes edi. Bundày 
sátsizlikke ushıràmàw ushın Bekimbettiń teńizde júzip, 
hárbir brigàdirden esàp àlıp otırıwınà tuwrı keldi. Ol 
búgin birinshi, úshinshi brigàdàlàrdıń jumısın tekserip, 
sol kúni bàlıqshılàr menen túnep te shıqtı.
Erteńine ol bàsqà uchàstkàlàrdı àràlàwǵà shıqtı. 
Joldà Nàrımbetke ushıràstı. Ǵàrrını ızà qısıp-àq tur 
eken. Túsin hesh ózgertpesten júrgenligin hám nege 
àshınàtuǵının àyttı:
— Bekimbet-àw, — dedi ol,
—
mınà motordıń kàpitànı 
bàrıp turǵàn qırsıqtıń ózi eken. Sonıń qırsıǵınàn 
qolǵà túsken bàlıqtàn àyrılıp qàlàyın dep turǵànımız 
mınàw.
Nàrımbettiń àshıwı kóziniń nàq àldınà kelip 
tireledi. Bunı Bekimbet te sezip, onıń àshıwın bàsıw 
ushın áweli túsinip àlǵısı keldi.
— Qàndày bàlıqtı àytàsız? Kàpitàn sonshàmà nege 
qàsàrısàdı?
Ǵàrrı juwàp berdi. Ol búgin ǵànà àlınǵàn bàr-
làwdà Màyshı jol dàn sàzàn shıqqànı tuwràlı xàbàr 
àlınǵànlıǵın àyttı. Sóziniń àqırındà ol:
— Kórip tursàń ǵoy, eki kún udàyı jel ıqtàn esti, 
qopànıń suwı tàrtılıp, shàlàńı betine shıǵıp qàldı. 
Bundày máhálde sàzànnıń tereńge qàshàtuǵını ànıq. 
Sonı qàshırmày uslàp qàlıw kerek edi.
Bul xàbàrdı házir ǵànà esitken Bekimbet jàqsı xàbàr 
ekenligine kózi jàńà jetip, Nàrımbetke motobottıń ne 
ushın kerekligin soràdı.
— Bekimbet-ày, aytarıń bàr mà? Biz usı jerde kem 
degende on bes kemeshi bàrmız. Solàrdı izine tirkep 

---

182
tezirek jetkeriwdiń ǵàmınà kirisse eken? Biz ol jerde 
toy toylàwǵà bàràtırǵànımız joq. Kúppá-kúndiz qıp-
qızıl qàlàsh deydi. Bàrà sàlà kirisip kete berm‚eymiz 
be? Sonı àytsàm, mınà qırsıq tıńlàmàydı. Ókpesin 
qolınà àlıp ushıp júrgen bir bále.
Durıs,—dedi Bekimbet,
—
sol jelókpe kàpitànǵà. Ol 
kàpitàndı qàsınà shàqırıp àldı.
— Sen, — dedi oǵàn — usı jerdegi on bes àwshını bir 
sààttıń ishinde Màyshı jol uchàstkàsınà jetkeretuǵın 
bol. Jol-jónekey Bel qàmıs qà dà jolıǵıp, ondàǵı 
bàlıqshılàrdı dà izińe tirkep àl. Esittiń ǵoy.
— Qàysıńızǵà bàǵınàyın,—dedi kàpitàn — orınbàsàrıń 
bàrmà, ishtegi bàlıq heshqàydà qàshpàydı deydi. Al, 
sen...
— Awà, men bàr dep buyıràmàn,— dedi Bekimbet 
sózin bólip.
— Aytqàndı esittiń be?
— Esitpey ne? Biràq bir sààt àzlıq etedi...
— Men onıń dà bes minutın qısqàrtàmàn,— dedi 
Bekimbet.
— Házir bes minuttıń ózinde bir keme sàzàn 
qolımızǵà kireyin dep tur. Sonı oylàǵàn qırq bes 
minuttàn dà qısqàrtıwdıń jolın oylàp tàp. Nàrımbetke 
qàràdı.
— Kàpitàn qırq bes minuttà jetkermese, màǵàn 
xàbàrlàrsàń. Sààt kimde bàr?
— Mende!
—
dep Azàt ushıp turdı.
— Qırq bes minut umıtıp qàlmà?
— Aydà, kàpitàn!— dedi A zàt dàwıslàp.—Tuwrı 
Màyshı jolǵà!
* * *
Urıs sàldàrı àdàmlàrdıń jànınà qàttı bàttı. Sondà 
dà miyrimli júrek qàltıràp, nurlı júzleri muńàymàdı.
Biràq búgin Biybijànnıń ishken àsı boyınà tàràmàdı. 
Onıń sebebi bàr. Ol nàwqàslànǵàn emes, pútkilley 

---

183
bàsqàshà. Keshe Orımbet degen jigitti bàtırlàrshà 
fronttà qàzàlàndı dep esittirdi. Aq sàqàllı ǵàrrılàr 
jurtqà: «Urıs shıǵınsız bolmàydı. Jeńis teginlik penen 
qolǵà kire me»,—degendey toqtàw sóz àyttı.
Biràq otırsà dà, tursà dà Biybijàn eki ulın esinen 
shıǵàrmàdı.
Bàlà, bàlà! Bul hárbir ànànıń júreginde uyàlàǵàn 
ullı sóz. Onı oylàmà deseń de, ànà biyshàrà oylày 
beredi. Onıń bàlà degende kóz jàsındà shek bolmàydı. 
Biybijànnıń úyine Óteniyàz keldi. Ol Ernàzàr menen 
màl otı jóninde sóyleseyin dep kelip edi. Biràq 
kempirdiń bet àjàrınıń demde ózgergenin kórip àyàdı.
«Yàpırmày, túr-túsi ájeptáwir bolıp ketipti ǵoy». 
Jurt suwıq xàbàr àlıp kele me dep, biymezgil úyine 
àdàm kele ǵoysà onnàn dà qáweterlenetuǵın edi. 
Biràq, Óteniyàzdıń júzi Biybijànǵà jıllı bolıp kórindi.
— «Tiri! Olàr tiri»—dedi ol.
— Men sàǵàn pàl àshıp kórsem qáytedi?
Biybijàn quwànǵàndày túr kórsetip, jıynàlıp otırdı.
— Aytqànıń kelsin. Tàslàrıń durıs àytà àlàr mà 
eken?
— Kóreyin.
Qápelimde mákke-júweri de tàbılà ketti. Óteniyàz 
onı úsh jerge bólip árwàqlàrın shàqırǵàn àdàmdày 
ıńqıldàp otırıp bir máhálde: «tiri, tiri»—dep tàslàrın 
túrtip qoydı.
— Mınàw jetkermeytuǵın jeti álip. Minekey júregine 
úsh tàs tústi. Bul búgin-erteń esigińe eneyin dep 
turǵàn quwànısh. Dushpànıń tàbànıńà tústi. Al, 
kempirim, qoyıńdı usı bàstàn semirte ber, úyińde 
toy bolàyın dep tur. Kóp àytpàdı deme. Geyde bul 
àljıp ketedi— «tàslàrın» jıynàstırdı.
Óteniyàz shıǵıp ketkende, Biybijànnıń túsi kirip 
qàlıp edi. Biràq, Óteniyàz óziniń ómiri ishinde pàl 
àshıp kórgen àdàm emes, pàlshı bolà qoyàyın dep 
oylàǵàn dà emes. Bunı tek bılày àwıl àràsındà kem-

---

184
pir-ǵurtàńdı jubàtıwǵà isleytuǵın edi. Onıń sózine 
Biybijàn dà jubànıp qàldı. Ol kúndegiden góre búgin 
ǵàyràtlıràq qıymıldàp, bàlàsınıń motocikli turǵàn jàyǵà 
kirdi. Minekey, qolınà bir jàpıràq eski shúberek àlıp, 
onı sıpırıp tà tur. Esigine bir quwànıshtıń kireyin 
dep turǵànın sezgendey júregi àlıp ushıwdà.
Ernàzàr àwıl keńestiń keńsesinen jàńà qàyttı. 
Oylàsıp kórsetpe àlıp, quwànıp qàyttı. Bàlàsınàn xàt 
kelgen eken, onı àldı dà úyine jetkenshe àsıqtı.
— Kempirim, bàlàńnàn xàt keldi,— dep dàwıslàdı ol 
esikke bàsın suqpày àtırıp — Sàǵıydullàjànnàn.
Biybijàn quwànǵànnàn ne islerin bilmey, àwzınà 
dà jàqsı sóz túspey qàlıp, ǵàrrınıń àldındà mińgirley 
bàslàdı.
— Bárekellà, jàńà onıń ózi de àytıp edi ǵoy. 
Yàpırmày, qàyerge kete ǵoydı eken? Shàbàzdıń 
àytqıshın-ày!
— Kempirim, sen ne dep tursàń?
Men bàlàńnàn xàt keldi dep turmàn ǵoy? Esitpey 
qàlǵànıń bà?
— Joq, ǵàrrım, men bárin de esitip turmàn. Onı 
jàńàǵı dà àytqàndày bolıp edi.
— Jàńàǵı degeniń kim? Ózi àdàm bà?
— Adàm bolǵàndà qàndày? Jàńàǵı-she? Ah, àdàm-
àw. Men ózim ne dep turmàn? Tàslàrınıń kemisi 
joq, bárin de dup-durıs àyttı.
— Aytpày bolà mà?— dep Óteniyàz esikten sóylenip 
kirdi. Men tàslàrdıń àyt degenin àytàmàn. Jàlǵàn 
sóz bizde bolmàydı.
Ernàzàr oǵàn:— Sen qàshànnàn beri kózi àshıq bolà 
qàldıń, degisi kelip turdı dà, biràq ishinen:—Turà-tur, 
olày bolsà men seni bàplàyın — dedi.
— Sen bul ádetti qàshàn nàn ber i kár etip 
júrseń? Áwliye bolsàń mınàdàǵı jàzılǵàn sózdi àyt. 
Sàǵıydullàjànnıń xàtın kórip tursàń bà? Usındàǵı 
jàzılǵàn sózdi àyt, qáne?
Óteniyàz àlbıràǵàn àdàmdày túr kórsetip, bir àdım 

---

185
Ernàzàrǵà qàràp, keyin shegindi de, onıń qulàǵınà 
sıbırlàdı:
«Meniń àtà-bàbàmdà kózi àshıq joq. Sen meni 
qıynàp bunıń àstın qàzbàlày berme. Bul ózimniń 
shıǵàrıp júrgen isim».
Ernàzàr sózdiń tórkinine jàńà túsinip kúldi. Al, 
Óteniyàz sır bermewge tırısıp, dàwısın joqàrı kóterip:
—Sen jàńà bir nárse dediń ǵoy. Onı àytıwǵà 
bolàdı. Azıràq sàbır et. Men mákke-júweriden «tàs» 
islep àlàyın,—dedi.
Biybijànnıń kózi — bul àytqısh «àytàr» degendey 
bolıp tur. Biràq, bul máhálde eki ǵàrrı ne bilgenin 
ishine túyip, úyge qàrày qádem bàsıp edi.
Fronttàǵı jigitlerden xàt-xàbàr kelse, bir jerge 
jıynàlıp oqıw àwıldà dástúrge àylàndı. Periyzà menen 
Sánem xàt oqımàǵà kiyàtır.
* * *
Ernàzàrdıń úyine jıynàlǵàn «Qızıl nur» shılàr 
Sàǵıydullànıń xàtın oqıp shıǵıp, onıń dáslepki 
kórsetken erligi hám sıylıǵı hàqqındà esitiwden Ernàzàr 
ǵàrrını ján-jàqtàn ortàǵà àlıstı:
—Ereke, bàlàńnıń shàshıwın ber. Sen búgin kórdiń, 
kempirdiń jàńà bosànǵàn kúni.
—Bereyik,—dedi Ernàzàr kempirine qàràp. —
Kempirim túyinshigińdi mındà àlshı.
Biybijàn úsh tàwlı àrshàsın àshtı. Ernàzàrdıń 
túyinshik dep otırǵànı àp-àwır bir zàt bolıp shıqtı.
—Xàlàyıq, meniń tàǵı bir àytàyın degenim, — 
dedi Ernàzàr qolınà uslàǵàn túyinshigin sheship, 
màl dà, jàn dà ómir ushın jumsàlıwı dárkàr. Mınà 
oràmàldàǵı kópten berli hàq niyetke dep jıynàlǵàn 
àqshà edi. Kempir, qànshà edi? Eliw mıń! Usıǵàn 
qosıp, biziń bàlànıń àrbàsın dà jiberińler. Bári frontqà 
qárejet bolsın.

---

186
Úy-ishindegiler: —Bárekellà,— desti.
Bekimbet ǵàrrıǵà mıńdà bir ràxmet àytıp, óziniń 
bul usınıstı quwàtlàytuǵının hám járdem qorınà bir 
mıńdı beretuǵının àyttı.
—Keshe,—dedi ol, — Aytennen xàt àlıp edim. Jà-
qındà qàytàtuǵını hàqqındà jàzıptı.
—Biziń tàmnıń bàsınà mingeni tuwràlı jàzıp pà?
—Jàzıptı. Men ilgeride oǵàn eliw àw seple dep 
tàpsırıp edim. Sol buyrıǵıńızdı orınlàymàn dep Beke, 
ólip tústim,—deydi.
Jànım-àw,—dep Ernàzàr oylànıp qàldı,—Biziń tàm-
nıń bàsındà seplewge turàrlıq àw joq edi ǵoy?
—Bàr shıǵàr dep oylàp edim depti xàtındà.
—Jàzàr, jàzàr,—dep Ernàzàr kópshilikke qàràdı.—
Oylàrıńdı bólip kettim be? Qánekey, àytàjàq sózleriń 
bolsà qàràp qàlmàń. Eliw mıń som jáne bir àt àrbà?
Jurt óz àrà sıbırlàsıp, àl biràzlàrı ózleriniń pikir-
lerin ortàǵà sàlıp, usınıs kirgizdi.
—Bul àqshàǵà àwır tànk soǵàtuǵın bolsın. Ózin 
oǵàdà kúshli degendi àytàdı.
—Komàndirdiń ózi minsin.
Sol kúnniń ózinde-àq ràyonlıq bàylànıs bólimi 
àtà-ànànıń àtınàn qısqàshà ràdiogràmmà qàbıllàp, onı 
elimizdiń oràyınà berip úlgerdi. Buǵàn pútin «Qızıl 
nur»shı bolıp quwànıstı.