ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

ádebIyAt teorIyAsÍ.
jAZBA ÁdEBiyAttAǴÍ ErtEK
Xalıq awızeki ádebiyatı úlgileriniń ishinde ertekler 
ayrıqsha orın iyeleydi. Jazıwshı hám shayırlar tárepi-
nen xalıq dóretpesiniń biri, erteklerden, ańız-áńgime-
lerden paydalanıp, olardı dóretiwshilik penen qayta 
islep, balalarǵa arnap ertekler jazıw burınnan bar 
dástúr. Búl dástúr basqa tuwısqan xalıqlar ádebiyatın-
da da kóp ushırasadı. Usı jaqsı dástúr búgingi kúni 
de qaraqalpaq jazıwshı shayırlarınıń shıǵarmalarında 
da keń orın alıp kiyatır. Mısalı, S.Májitovtıń «Túlki 
menen gúze», «Arıslan menen túlki», M.Dáribaevtıń 
«Altın júzik», J.Dilmuratovtıń «Jolbarıstıń táǵdiri», 
T.Jumamuratovtıń «Qásiyetli gáwhar tas hám aqıllı 
shopan haqqında ertek», Sh. Seytovtıń «Qıyal atawı», 
B.Qayıpnazarovtıń «Jarlı adam hám ǵarǵalar patshası», 
A.Ábdiyevtiń «Altın balıq» t.b. ertek, gúrriń, poemaları 
xalıq ertekleri tiykarında dóretilgen.
Jazıwshılar xalıq awızeki ádebiyatında aytılıp 
kiyatırǵan erteklerdiń tiykarında ózleriniń izleniwshiligi 
menen ertek shıǵarmasın dórete alsa, dóretiwshilik 
tabısqa erisedi. Jazıwshı xalıq erteginen ózine 
kerek ideyanı aladı da, sonı tiplestirip súwretleydi. 
Ondaǵı waqıyalardı kóshirmesten qayta isleydi. Ertek 
jazıw qıyalıy oydı, keń órisli bilimdi talap etedi. 
Óytkeni jazba ádebiy erteklerde qızıqlı waqıyalarǵa 
qurılıp, qaharmanlar táǵdirin sóz etedi. Jazba ádebiy 
erteklerde de haywanlar obrazı háreket etedi. Olarda 
da hárqanday jamanlıqtıń ústinen, jaqsılıqtıń jeńiske 
erisetuǵınlıǵı sóz etiledi. Mısalı, ayırım jazba ádebiy 
erteklerde maqtanshaqlıqtıń da, birewge tásil etip 
jamanlıq etiwdiń de jaǵımpazlıqtıń da, ermeliktiń 
de keyini wayran bolatuǵınlıǵın qasqır, jolbarıs, túlki 
obrazları arqalı kórkem bayanlaydı. Jazba ádebiy 
erteklerde de aqıllılıq, tapqırlıq, tereń oy juwırtıw 
arqalı sıyqırlı tilsiminiń sheshimin tabıw máseleleri sóz 

---

180
etiledi. Mısalı, T. Jumamuratovtıń «Qásiyetli gáwhar 
tas hám aqıllı shopan haqqında ertek» shıǵarmasında 
tereń oylılıq, bilim, aqıl ulıǵlanadı.
Búgingi kúni jazıwshılar ertek shıǵarmaların jazıwda 
tek xalıq erteklerine júginip, tek awızeki ádebiyat 
úlgisi tiykarında jaza bermesten, házirgi ájayıp 
turmısımızdıń ózinen de ertek jazıp atır. Búgingi 
kúni turmısımızda ilim hám texnikanıń rawajlanıwı 
erteklik shıǵarmalar dóretiwge tiykar bolıp otır.