Д. Т. Абдукаримов

Экспериментал мутагенез.
Ҳамдўстлик мамлакатларида сунъий 
мутагенез соҳасида изланишлар 20 нчи асрнинг 30 нчи йилларида бошланган. 
Бу усул қўлланилиб биринчи мутант нави Строл Швецияда яратилади. Бу 
мутант нав илгари яратилган навларга нисбатан юқори ҳосилдорлиги билан 
фарқ қилади.
Кўк нўхат ўсимлигиннг мутантларини ҳосил қилиш учун нурланишнинг 
оптимал меъѐри сабзавот навлари учун 30 – 50 гр, дони хўраки йўналишдаги 
навлар учун 70 – 120 гр ва ҳашаки уруғ етиштириш йўналишдаги нав ва 
шакллар учун 100 – 150 гр. 
Кимѐвий мутагенлардан энг яхши натижа берадиган этиленэмин (ЭИ), 
нитрозоэтилмочевина (НЭМ), нитрозометилмочевина (НММ) ва бошқалар 
ҳисобланади. Бунинг учун қуйидаги сувдаги эритмалари тавсия этилади: ЭИ – 
0,001 – 0,005 %, НЭМ – 0,012 – 0,025 % ; НММ – 0,01 – 0,015 % эритманинг 
концентрацияси кўк нўхат навига ҳам боғлик. Эритма нейтрал (рН – 6,5 – 7) 
бўлиши керак. Уруғга таъсир қиладиган даврда ҳарорат 20 – 23 
0
С ва таъсир 
қилиш вақтнинг давомийлиги ЭМС ва ЭИ мутагенлар учун 8–12 соат, НЭМ 
учун 5 – 7 соат бўлиши керак. 
Мутагенез усули ѐрдамида кўк нўхат танаси ўзгарган (паст бўйли, 
фасцияланган, бўйи чекланган), барглари ўзгарган (редуцияланган), ѐтиб 
қолишга чидамли ва бошқа белгили шакллар ҳосил бўлиши мумкин. 
Мутантлардан унумли фойдаланишнинг қулай усули – дурагайлашдир. 
Ҳосил қилинган мутантлар бошланғич материал сифатида олинган нав билан 

---

33 
ѐки бир навдан яратилган мутантларни ўзаро чатиштириш, навлараро 
чатиштиришдан анча қулай бўлиб ҳисобланади, чунки навлараро 
чатиштиришда мураккаб ажралиш рўй беради. 
Нав х мутант
шаклида чатиштириш ўтказилганда бошланғич нав 
таркибига мутантнинг керакли белгисини киритиш осонроқ бўлади, чунки нав 
билан мутантнинг генотиплари жуда яқин ва мураккаб ажралиш рўй бермайди.
Полиплоидия.
Кўк нўхат селекциясида полиплоидия усулларини 
кўлланилиши сезиларли ижобий натижаларга олиб келмади. Унинг айрим 
тетраплоидлари ѐтиб қолишга чидамли, йирик уруғли, таркибида кўп оқсил 
моддали бўлганлигига қарамай – кам уруғ ҳосилли ва кечпишар бўлганлиги 
юқорида кўрсатилган ижобий белги ва хусусиятларни йўққа чиқаради.