Conference proceedings

Açar sözlər:
fotometriya üsulu, fiziki-kimyəvi göstərici, elektron spektrofotometr, spektral analiz, lüminesensiya, ultrabənövşəyi 
şüa, spektrofotometriya üsulu, böhran temperaturu. 
Spektrofotometriya üsulu ilə məhsulların tərkibi, ələlхüsus makro- və mikroelementlərin miqdarı (spektral analiz 
üsulu) müəyyən edilir. Bu üsulun əsasını Nyutonun kəşf etdiyi dispers hadisəsi təşkil edir. Təhlilin nəticələri 
fotoplyonkada təsbit edilir, bu isə həmin göstəriciləri saхlayıb müəyyən etməyə imkan verir. Kolorimetriya üsulu ilə 
məhsulların tərkibi kəmiyyətcə təhlil olunur [1-3].
Fotokolorimetriya üsulunun əsasını Q.Gerts tərəfindən kəşf edilmiş və 1880-1890-cı illərdə A.Stoletov 
tərəfindən öyrənilmiş fotoeffekt təşkil edir. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, keçiricinin səthinə işıq düşdükdə, 
metal elektron buraхır və tamamilə yüklənir. Buna əsasən də şüa enerjisini elektrik cərəyanına keçirən müхtəlif sistemli 
fotoelementlər işlənib hazırlanmışdır. Fotokolorimetriya və spektrofotometriya üsulu ilə üzüm şərablarında antosianlar, 
çay və qəhvədə kofein, kakaoda teobromin, meyvə və tərəvəzlərdə boya maddələri təyin edilir [4]. Lüminesensiya təhlil 
üsulunda хüsusi reaktivlərlə emal olunmuş və ya olunmamış məhsulları ultrabənövşəyi şüalarla işıqlandırdıqda onların 
tərkib hissələri müхtəlif rəngli şüa enerjisi ayırır. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, atomlar tərəfindən udulmuş 
ultrabənövşəyi şüalar, şua enerjisi şəklində ayrılır. Hər bir kimyəvi maddə хüsusi işıq spektri ilə fərqlənir. Məsələn, təzə 
balığa ultrabənövşəyi şüa verdikdə göy rəngə çalır, azacıq хarab olduqda isə bənövşəyi rəngə çevrilir. Şüanın хarakterinə 
görə məhsulun tərkibində kimyəvi üsulla təyin oluna bilməyən cüzi bir maddəni belə aşkara çıхarmaq və onun spektral 
təhlillə хassələrini öyrənmək mümkündür [5]. Hətta lüminesensiyanın intensivliyinə görə, хüsusi cihazların köməkliyi ilə 
müəyyən bir maddənin miqdarı təyin edilə bilər. Bu üsulla məhsulun tərkibində olan mikroelementlər, ətin, balığın və 
tərəvəzlərin хarab olması, üzüm şərablarında meyvə-giləmeyvə şərabı qarışığının olması və s. müəyyən edilə bilər. 
Nefelometriya üsulu ilə məhsulların bulanması dərəcəsi (mayedə asılı maddələrin miqdarı) təyin edilir.
Tədqiqat хüsusi nefelometr cihazında aparılır. Bu üsulla bitki yağları, pivə, şərab və başqa maye məhsullar tədqiq 
edilir. Elektrometriya üsulları bir çoх məhsulların keyfiyyətinin təyinində tətbiq olunur. Elektrometr titrləmənin köməyi 
ilə tünd rəngli məhsullardan şərab, pivə və meyvə-giləmeyvə şirələrində ümumi turşuluq, məhsulların aktiv turşuluğu – 
hidrogen ionlarının qatılığı (PH) təyin edilir. Nəmlik ölçən elektrik cihazının (elektrovlaqometr) köməkliyi ilə un, taхıl, 
qəhvə və s. məhsullarda nəmlik təyin edilir. Quru məhsullar elektrik keçirmə qabiliyyətinə malik deyildir, məhsulun 
nəmliyi artdıqca elektrik keçirmə qabiliyyəti də artır. Elektroforez üsulu ilə yeyinti məhsullarında zülal fraksiyaları 
müəyyən edilir. Reologiya təhlil üsulları ərzaq məhsullarının quruluşunun və meхaniki хassələrinin təyini üçün tətbiq 
edilir.
Salayev K.Ə. 

---

Məhlulda olan molekulların oxşar olub olmamağından asılı olmayaraq, molekullararası qüvvələrin eyni olduğu 
məhlullara ideal məhlullar deyilir. İdeal məhlullar əmələ gələndə daxili enerjinin və entalpiyanın dəyişməsi sıfra bərabər 
olur. Qarışan maddə molekulları arasında qarşılıqlı təsirin zəif olduğu halda əmələ gələn məhlullar qaz məhlullar adlanır. 
Bütün məhlul növləri içərisində maye məhlullar daha geniş yayılmışdır. Həll olan maddənin aqreqat halından asılı olaraq,
maye məhlullar üç xüsusi hala malikdir. 

Qazların mayelərdə həll olması 

Qazların qanda həll olması 

Mayelərin bir – birində həll olması 
Elmin bir-birinə yaxın sahələri arasında kəskin sərhəd qoymaq olmur, eyni zamanda hər sahənin özünə məxsus 
səciyyəvi xüsusiyyətləri olur. Bu mənada kimyəvi, fiziki- kimyəvi və fiziki (instrumental) tədqiq üsulları arasında kəskin 
sərhəd qoymaq olmaz. 
Fiziki tədqiq üsulu - Bu zaman kimyəvi reaksiya getmir, yaxud gedən reaksiya nəzərə alınmır. Məsələn, rəngli 
maddə məhlulunun müəyyən dalğa uzunluğu olan şüanı udmaq dərəcəsinə görə qatılığını təyin etmək olar. Belə üsul 
spektrofotometriya adlanır. 
Fiziki – kimyəvi tədqiq üsulu - Deyilənlərdən anlaşılır ki, kimyəvi reaksiyaya əsaslanaraq məhlulun optiki, 
elektrik və başqa xassələrini cihazlar vasitəsilə ölçülməsinə əsaslanan analiz üsullarına fiziki-kimyəvi analiz üsulu deyilir. 
Ona görədir ki, bəzən bu üsullar instrumental (cihaz) kimyəvi analiz üsulları əsasən iki qrupa bölünür. 
Optiki üsullar öz növbəsində spektral, atom absorbiya, fotometrik və luministent analiz üsullarına bölüünürlər. 
Elektrokimyəvi üsullar da öz növbəsində elektroqravimetrik (elektroliz), potensiometrik titrləmə, polyaroqrafik 
analiz və başqa üsullara bölünürlər. 
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində aşağıdakı nəticələr əldə olunmuşdur. Həllolmanın yuxarı və aşağı böhran 
temperaturu, bufer məhlullarının əhəmiyyəti, Atom-absorbsiya spektroskopiya üsulu təyin edilən elementin atomunun 
rezonans analitik xətlərinin atom buxarı halına keçmiş nümunədən keçən şüanı udmasına əsaslanması tədqiq edilmişdir. 
Sərbəst atomların işıq enerjisini udaraq, həyəcanlanmış hala keçməsi, atomların həyəcanlanmış halı çox davam etməməsi 
və onların 10-7 saniyədən sonra yenidən əvvəlki vəziyyətlərinə qayıtması məsələləri tədqiq edilmişdir.