Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

 
 

---

10 
IV.
 
TÜRKİSTAN CEDİDİZMİ’NDE BELLİ BAŞLI İSİMLER 
1.
 
Gaspıralı İsmail (1851-1914) 
Gaspıralı İsmail, 21 Mart 1851’de Kırım’ın Bahçesaray şehri yakınlarındaki 
Avcıköy’de dünyaya gelmiştir. Babası Mustafa Alioğlu “Gaspıra” köyünden olduğu için 
kendisi de “Gaspıralı” olarak tanınmıştır. İsmail Bey’in babası Mustafa Bey, Çarlık 
ordusundan emekli bir teğmen, annesi ise Kırım asilzâdelerinden İlyas Mirza 
Kaytafoz’un kızı Fatma Hanım’dır. İlk eğitimine Bahçesaray’da bulunan bir Müslüman 
mektebinde başladıktan sonra on yaşlarındayken Akmescid Erkek Ortaokuluna gider ve 
burada da iki yıl eğitim alır. Gaspıralı daha sonra Voronej’de bir askerî okula, ardından 
da Moskova’daki Harp Okuluna gider (Toker, 2004: 32). Harp Okulunda okuduğu 
dönemde yoğun bir şekilde “Slav birliği” ve “Türk düşmanlığı” fikirleri ile karşılaşan 
Gaspıralı bu durumdan çok etkilenmiştir. Türk milletini ve Türklüğüne daha sıkı 
bağlanmıştır (Yaman, 2015: 50). İleride savunacağı ve uğranda büyük mücadeleler 
vereceği “Dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesinin temelleri o günlerde atılmıştır 
diyebiliriz.
1868 yılında Bahçesaray’da Rusça öğretmenliğine başlayan Gaspıralı, 1872’de 
Kırım’dan eğitim almak maksadıyla ayrılmış çeşitli Avrupa ülkeleri üzerinden Paris’e 
gitmiştir. Paris’te iki yılını geçiren Gaspıralı İsmail, bu sayede Batı medeniyetini de 
yakından tanıma fırsatı bulmuştur. 1874 yılında İstanbul’a gitmiş, burada bir müddet 
kaldıktan sonra tekrar Kırım’a dönmüştür. 1878 yılında Bahçesaray belediye başkan 
yardımcısı olarak seçilen Gaspıralı İsmail, 1879 yılında belediye başkanı olmuş ve 1884’e 
kadar belediye başkanlığı görevini yürütmüştür (Duran, 2011: 89).
Gezip gördüğü yerlerde elde ettiği tecrübelerle milletini uyandırmak, onları 
bilinçlendirmek için yazılar yazmak istedi. Bu doğrultuda gazete çıkarmak için 
başvurularda bulunsa da olumlu bir yanıt alamadı. Amacından vazgeçmeyen Gaspıralı, 
1881 yılında Akmescit’te çıkarılmakta olan “Tavrida” gazetesinde “Genç Molla” takma 
adıyla, daha sonraları kitap haline de getirilen “Rusya Müslümanlığı” adını taşıyan 
yazılarını tefrika halinde yayımladı. 1883 yılına gelindiğinde gazetenin bütün içeriğinin 
Rusçasıyla birlikte yayımlanması şartıyla Türkçe bir gazete çıkarma izni alan Gaspıralı, 
bu gazetenin ilk sayısını 22 Nisan 1883’te Bahçesaray’da çıkardı. Haftada bir gün olmak 

---

11 
kaydıyla yayın hayatına başlayan gazete 1903 yılında haftada iki gün, 1912’den itibaren 
günlük olarak yayımlanmaya devam etti. Gazetenin adı, Şinasi Efendi’nin “Tercüman-ı 
Ahvâl” inden esinlenilerek konuldu ve “Tercümân-ı Ahvâl-i Zaman” oldu (Toker, 2004: 
33). Tercüman gazetesi sadece Kırım’a değil bütün Türk dünyasına hitap eden bir gazete 
olmuştur. Gaspıralı İsmail, “Dilde, fikirde, işte birlik” ülküsünü bu gazeteyle dünyayla 
duyurmuştur. Edindiği bu ülkü doğrultusunda gazetede Türkler arasında birlik ve 
beraberliğin kurulması, kültürü canlı tutmaya çalışma gibi çok farklı konularda yazılar 
yayımlamıştır. Gaspıralı İsmail’in Tercüman gazetesi vasıtasıyla Türkler arasında 
yaymaya çalıştığı birlik ve beraberlik düşüncesi Rusları oldukça rahatsız etmiştir
(Yaman, 2015: 54). Türk dünyasının en çok okunan gazetesi olan Tercüman gazetesi, 
1905 yılına kadar Rusya Türklerinin tek süreli gazetesi olmuş ve 1918 tarihine kadar 
toplamda 35 yıl boyunca yayımlanmıştır (Koç, 2015: 18).
Gaspıralı İsmail, “Tercüman” gazetesi dışında “Millet” adlı bir gazete, sadece 
kadınlara özel bir dergi olan “Âlem-ı Nısvân” (Kadınların Dünyası), çocuklar ve 
öğretmenler için “Âlem-i Sıbyân” (Çocukların Dünyası) ve mizah dergisi olan “Ha! Ha! 
Ha!” adlı dergiler de çıkarmıştır (Yaman, 2015: 55). 
Milletinin bilinçlenmesini ve uyanması isteyen Gaspıralı, “Tercüman” gazetesinin 
bunun için yeterli olmadığının farkındadır. Gaspıralı İsmail eğitim konusu üzerinde 
özellikle durmuştur. Eski usul mekteplerde ve medreselerde kalıplaşmış biçimde verilen 
eğitimin yeterli olmadığını düşünmektedir. Eğitim sisteminin kalıplardan çıkarılıp 
günümüz şartlarına göre değiştirilmesi gerektiğini, dini bilgilerin yanında Türkçe, 
matematik, tarih, coğrafya ve fen bilimleri gibi derslerinde okutulmasının gerekliliğini 
savunmuştur.
Gaspıralı İsmail bu düşünceleri doğrultusunda 1884 yılında Kırım’ın Bahçesaray 
şehrinde ilk “usul-i cedit okulu” nu açmıştır (Koç, 2015: 21). Aynı yıl içerisinde bu 
okulda okutulması için “Hoca-i Sıbyân” (Balalar Muallimi) adlı okuma kitabını yazıp 
yayımlatmıştır (Kasımov, 2010: 340). Gaspıralı’nın öğretmenlik yaptığı bu yeni usul 
okulun başarısı kısa zamanda herkes tarafından fark edilmiştir. “usul-i cedit okulu” nun 
en büyük amaçlarından biri de Türk halkları arasındaki dil birliğini sağlamaktı. Bu amaçla 
1893 yılının Mayıs ayında Buhara’ya gitmiş, Taşkent ve Semerkand’daki okulları ziyaret 
etmiştir (Yalvar, 2017: 105). Türkistan’da okul açmak için çeşitli girişimlerde 

---

12 
bulunmuştur ve uzun uğraşlar sonucunda açabildiği Cedit mektebine “Muzafferiya” ismi 
verilmiştir. (Rasooly, 2015: 20). 1912 ile 1914 yılları arasında yeni usuldeki eğitim 
metodunu diğer ülkelerde yaşayan Müslümanlara yayabilmek için Anadolu, Mısır ve 
Hindistan’a gitmiştir (Kalsın, 2014: 103). 
“İsmail Bey Gaspıralı, verdiği eğitimi sadece erkekler ile sınırlandırmamıştır. O 
kız çocuklarına da gereken önemi fazlasıyla vermiştir. Gaspıralı kendi çocuklarını, 
özellikle kız çocuklarına Rusça öğretmesi için öğretmenler tutmuştu. Necip 
Hablemitoğlu’na göre İsmail Bey Rusya’da kızlar için açılan ilk okulu 1884 yılında 
Bahçesaray’da açmıştı. Bu okulun başına da kız kardeşi Selime Pembe Hanım’ı 
getirmişti. 1906 yılına gelindiğinde ise Kırım’da bulunan kız okullarının sayısı on üç idi. 
1917 yılında ise Kırım’da ki Usül-ü Cedid okullarının sayısı üç yüz altmışı bulmuştu. Üç 
yüz altmış okulun yarısına yakını da kızların eğitim gördüğü okullardan oluşmaktaydı.” 
(Yalvar, 2017: 105). 
Gazeteci ve eğitimci kimliklerinin yanı sıra siyasetçi bir kimliği de olan Gaspıralı,
1905 yılında gerçekleşen Birinci Rus İnkılabından sonra “Umum İslam Partisi” ni kurmuş 
ve Rus Duma’sına (parlamento) kırka yakın delege ile katılmıştır. Düzenlenen “Rusya 
Müslümanları Kongreleri” nin tüm toplantılarında yer almış ve büyük rol oynamıştır. 
İstanbul’da da aktif olarak çalışmalarda bulunan Gaspıralı İsmail, 1908’te kurulan “Türk 
Derneği” nin kurucu üyeleri arasında yer almıştır. 1911’de oluşturulan “Türk Yurdu 
Cemiyeti” ve onun yayın organı olan “Türk Yurdu” dergisi üzerinde de Gaspıralı’nın 
büyük etkisi olmuştur (Kalsın, 2014: 103). 
Gaspıralı İsmail Ali Şir Nevai’nin eserlerini Kırım Türkçesi’ne aktarmıştır. 
Nevai’nin “Muhakemetü’l Lugateyn” adlı eserini 1882 yılında Bahçesaray’da basmıştır
(Duran, 2011: 92). Gaspıralı’nın eserlerini ise şöyle sıralayabiliriz; “Rusya 
Müslümanları” (1881), “Salname-i Türki” (1882), “Mirat-ı Cedid” (1882), “Hace-i 
Sıbyân” (1884), “Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene” (1885), “İslamlara Dair 
Nizamlar ve İmtiyazlar” (1885), “Rusya Coğrafyası” (1885), “İki Bahadır” (1886), 
“Kıraat-i Türki” (1886), “Maişet Muharebesi” (1886), “Halera Vebası ve Onun Deva ve 
Darusu” (1887), “Bahtiyar Nazım” (1889), “Atlaslı Cihanname” (1889), “Medeniyet-i 
İslamiye” (1889), “Garaib-i Adat-i Akvam” (1890), “Arslan Kız” (1894), “Mektep ve 
Usul-i Cedid Nedir?” (1894), “Risale-i Terkib” (1894), “Rus-Doğu İlişkileri” (1896), 

---

13 
“Hesab, Muhtasar İlm-i Hesab ve Mesa’il-i Hesabiye” (1897), “Her Gün Gerek Zakonlar” 
(1897), “Şara’it al-İslam” (1897), “Rehber-i Mu’allimin” (1898), “Rehber-i İslamiye” 
(1898), “Türkistan Uleması” (1900), “Beden-i İnsan” (1901), “İran” (1901), “Mebadi-yi 
Temeddün-i İslamiyan-i Rus” (1901), “Meşhur Payitahtlar” (1901), “Usûl-i Edeb. Şark 
ve Garb Kaideleri” (1901), “Zoraki Tabib” (1901), “Malumat-ı Nafia” (1901), “Tashih-i 
Akaidden” (1901), “Temsilat-ı Krilof” (1901), “Asyada Komşularımız” (1903), 
“Dârürrahat Müslümanları yaki Acâib-i Diyâr-ı İslâm” (1909), “Müslüman Kongresi” 
(1909) (Yaman, 2015: 71-73). Bu kitaplar dışında Tercüman gazetesi başta olmak üzere 
diğer gazetelerde yayımlanmış yüzlerce makalesi de bulunmaktadır.
Altmış üç yıllık ömrüne çok büyük işler sığdıran Gaspıralı, 11 Eylül 1914 tarihinde 
Bahçesaray’da kendi evinde hayata gözlerini yummuştur. Onun ölümü sadece Kırım’da 
değil tüm Rusya’da, Osmanlı topraklarında ve hatta bazı Müslüman ülkelerinde ve 
Avrupa’da da büyük yankı uyandırmıştır (Yalvar, 2017: 111). Cenazesi, Kırım 
Hanlığı’nın kurucusu olan Hacı Giray Han’ın türbesi yakınlarına defnedilmiştir (Duran, 
2011: 92).