Chizmachilik

Aylana  evolventasi.    To‘g‘ri  chiziq  qo‘zg‘almas  aylana  bo‘yicha  uzluksiz 
urinib  harakat  qilsa,  ya’ni  bu  to‘g‘ri  chiziq  surilmasdan  shu  aylana  bo‘yicha 
yumalasa  u  holda  to‘g‘ri  chiziqning  har  bir  nuqtasi  ochiq  ravon,  egri  chiziq  hosil 
qiladi. Odatda bu egri chiziq aylana yoyilmasi yoki aylana evolventasi deb ataladi.  
Hayotda 
evolventa 
ham 
ko‘p 
uchraydi. 
Masalan 
d 
diametrli 
harakatlanmaydigan  g‘altakka 

d  uzunlikdagi  ip  o‘ralgan  bo‘lsin.  Bu  ipning  bir 

---

63 
 
uchi A nuqtada mahkamlangan bo‘lib, ikkinchi uchinchi strelka yo‘nalishida tarang 
tortilsa, uning traektoriyasi tekis egri chiziq evolentani hosil qiladi (13.12-rasm). 
Mashinasozlikda  tishli  g‘ildiraklar  tishlarining  profili  va  tish  kallagini 
kesuvchi asbob-panjali freza evolventa bo‘yicha bajariladi. 
Aylana 
diametri 
berilgan,  uning  evolventasi 
yasash 
so‘ralgan 
bo‘lsin 
(13.12-rasm).  Buning  uchun 
berilgan  diametrga  muvofiq, 
aylana 
chizib, 
u 
teng 
bo‘laklarga,  masalan,  teng 
sakkiz  yoki  o‘n ikki bo‘lakka 
bo‘linadi.  Hozirgi  misolda 
aylana  teng  sakkizga  bo‘lingan. Hosil  bo‘lgan 1, 2, 3, ... nuqtalar orqali  aylanaga 
urinmalar  o‘tkaziladi.  Bu  urinmalar  mos  ravishda  O1,  O2,  O3,  ...  radiuslarga 
perpendikular  bo‘ladi.  Oxirgi,  ya’ni  nuqta  8  orqali  o‘tgan  urinma  bo‘yicha 

d 
aylana  uzunligi  o‘lchab  qo‘yiladi.  Hosil  bo‘lgan 

d  kesmani  ham  teng  sakkiz 
bo‘lakka bo‘lib, unda 1
1
, 2
1
, 3
1
, ... 8
1
 nuqtalar hosil qilinadi. So‘ngra aylnadagi 1, 
2,  3,  ...  8  nuqtalardan  bu  nuqtalar  orqali  o‘tgan  urinmalarga  mos  ravishda  O
1
1
1
, 
O
1
2
1
 … kesmalarni o‘lchab qo‘yib, I, II, III, ... VIII nuqtalar hosil qilinadi. So‘ngra 
bu  topilgan  nuqtalarni  lekalo  yordamida  o‘zaro  silliq  qilib  birlashtiriladi.  Hosil 
bo‘lgan ochiq ravon egri chiziq izlanayotgan aylana evolventasini ifodalaydi.