Chizma qurollari Qalamlar M, tm, T, 2t hb, b (ko’k va qizil) Chizg’ichlar 45 0, 30 0, 180 0, Resshina sirkul, A3 format qog’oz

                                                                                                          

 2- jadval 

 

Shrift ko‘rsatkichi   Bel-gisi 

Nisbiy 

o’lchami 

Shrift o‘lchamlari, 

mm 

Bosh harf 

balandligi 

h 

(14/14) 

h 

14d 

3,5 

5,0 

7,0 

10,0 

14,0 

20,0 

---

Yozma harf 

balandligi  

c 

(10/14) 

h 

10d 

2,5 

3,5 

5,0 

7,0 

10,0 

14,0 

Harflar orasidagi 

masofa  

α 

(2/14) h  2d 

0,5 

0,7 

1,0 

1,4 

2,0 

2,8 

Qatorlar 

asoslarining 

minimal qadami  

b 

(22/14) 

h 

22d 

5,5 

8,0 

11,0 

16,0 

22,0 

31,0 

So‘zlar orasidagi 

minimal masofa  

e 

(6/14) h  6d 

1,5 

2,1 

3,1 

4,2 

6,0 

8,4 

Shrift chiziqlari-

ning yo‘g‘onligi  

d 

(1/14) h  d 

0,25 

0,35 

0,5 

0,7 

1,0 

1,4 

 

       

 

 

 

 

В turdagi shrift  (d = h/10)   

 

                                                                                                                                  3-jadval 

 

Shrift ko‘rsatkichi   Bel-gisi 

Nisbiy 

o’lchami 

Shrift o‘lchamlari, 

mm 

Bosh harf 

balandligi 

h 

(10/10) 

h 

10d 

2,5 

3,0 

5,0 

7,0 

10,0 

14,0 

20,0 

Yozma harf 

balandligi 

с 

(7/10) h  7d 

2,5 

3,5 

5,0 

7,0 

10,0 

10,0 

14,0 

Harflar orasidagi 

masofa 

α 

(2/10) h  2d 

0,5 

0,7 

1,0 

1,4 

2,0 

4,0 

2,8 

Qatorlar 

asoslarining 

minimal qadami 

b 

(17/10) 

h 

17d 

5,5 

8,0 

11,0 

16,0 

22,0 

24,0 

31,0 

So‘zlar orasidagi 

minimal masofa 

e 

(6/10) h  6d 

1,5 

2,1 

3,1 

4,2 

6,0 

12,08,4 

Shrift chiziqlari-

ning yo‘g‘onligi 

d 

(1/10) h  d 

0,25 

0,35 

0,5 

0,7 

1,0 

2,0 

1,4 

 

B turdagi 75

0

 ga og‘ma lotin alifbosidagi shrift va raqamlar 6-chizmada keltirilgan. 

 

---

 

 

  

 

6-chizma. 

 

Asosiy yozuv 

 

Asosiy  yozuv  chizmalar  to‘g‘risida  kerakli  ma’lumotlarni  beradi.  Asosiy  yozuvning  shakli, 

o‘lchami va mazmuni Davlat standartlari O‘zDS 2.304-97 da belgilangan. 

Chizma va sxemalar uchun asosiy yozuvlar o‘lchamlarining namunasi 1-chizmada ko’rsatilgan. 

 

   1-chizma. 

 

      Asosiy yozuvni to‘ldirish namunasi 2-chizmada ko‘rsatilgan 

 

---

 

 

 

2-chizma. 

 

Asosiy yozuv grafalari – katakchada quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatilgan: 

1-grafa.  Buyumning  nomi,  chizmaning    nomi  yoki  hujjatning  nomi,  agarda  shu  hujjatga  shifr 

berilgan bo‘lsa.  

2-grafa. Hujjatning belgilanishi. 

3-grafa. Tayyorlanadigan detalning materiali. 

4-grafa. Chizmaning literi  (o‘quv chizmasiga  «O‘» harfi). 

5-grafa. Buyumning massasi kilogrammlarda, o‘lchov birligi ko‘rsatilmaydi. 

6-grafa. Chizmaning masshtabi  O‘zDS 2.302-97 ga asosan ko‘rsatiladi. 

7-grafa. Varaqning tartib raqami. 

8-grafa. Hujjatning umumiy varaqlar soni. 

9-grafa. Hujjat tayyorlangan tashkilotning nomi (O‘quv yurtining nomi va guruh shifri). 

10-grafa. Hujjatni imzolovchi shaxslarning ish tavsifi. 

11-grafa. Hujjatni imzolovchi shaxslarning familiyasi. 

12-grafa. Chizmaning tayyorlanishida mas’ul shaxslar imzosi. 

13-grafa. Hujjatning imzolangan sanasi. 

Eslatma: 3 va 5-grafalar faqat detal chizmalarida to‘ldiriladi. 

 

 

1. O‘LCHAM VA CHIQARISH CHIZIQLARI   

 

1.1. O‘lcham chiziqlari uchlariga strelkalar qo‘yiladi.  

s 2 s 3

chiqarish chizig i

‘

o lchash chizig i

‘

‘

I

h

2

s

I~

~ (6    

..-10)s

S

contur  chizig’i

 

 

1.2. Chiqarish chiziqlari o‘lcham chiziqlariga perpendikulyar o‘tkaziladi va ular strelka uchidan 1, 5 

mm chiqib turishi kerak. 

 

---

o

’           

c h iq a r is h   c h iz iq la r i

m

in

 6

 m

m

.

m

in

 1

0

 m

m

.

1

:

  

  

  

  

 

5

mm

.

lcham chizig’i

i

ko rinadigan contur chiziq

’

ko rinmaydigan contur chiziq

’

 

 

1.3.  Chiqarish chiziqlarini  o’lcham  chiziqlariga  perpendikulyar    qilmay    o’tkazish  ko’rsatilgan 

holatlarda ruxsat beriladi.  

 

94

80

R2

0

Ф20

R80

 

Ø

 

1.4.  O‘lchamlarni  yopiq  chiziq  ko‘rinishida  qo‘yishga  ruxsat  berilmaydi,  quyidagi  holatlar 

bundan mustasno:  

5 

3

2

10

2

11

6

3

 

                                            а 

1

6

1

7

1

8

1

9

8 8 10

 

 

                    b                                                            v               

a – o‘lchamlardan biri ma’lumot sifatida ko‘rsatilgan;  

b – egri chiziqli profilning konturi; 

v  –  agarda  buyumning  ko‘p  elementlari    bitta  o‘qda  bo‘lsa,  shuningdek  qurilish  chizmalarida 

ham. 

 

 

SHARTLI BELGILAR VA BELGILANISHLAR 

 

3.1.  Qiyalik  (a)    yoki  konuslik  (b)  sirtlari  quyidagi  belgilar 

bilan belgilanadi: 

 - qiyalik;  

 - konuslik. 

                      

 

1:10

 

              

1:4

 

100

10

1:10

 

d

D

h

H

1 2

:

 

3.2.  Ma’lumot  uchun  o‘lchamlar  “Yulduzcha”  belgisi  bilan 

belgilanadi. 

 

---

 

    4

*

 

3

1

4 *

 

1:4

4

 

 

 

3.3.  Ba’zida  faqat  detalni  bitta  tasviri  yetarlidir,  ammo  u 

qo‘shimcha informatsiya bilan to‘ldirilishi kerak: 

          L 200

 

       S1,5

 

L 200

3

5

30

°

 

S 1,5

Ф6

0

ф8

0

ф

100

4t sh.M12-4H

е

 

                              a                                                              b 

a – L 200 – detal uzunligi o‘lchami; 

b  –  S  1,5  –  detal  qalinligi  o‘lchami;  4  tesh.  M12–4H  –  ichki 

rezba uchun dopusk.    

 

3.4. Hamma hollarda diametr o‘lchami soni oldidan 



 belgisi, 

radius o‘lchami soni oldidan   R harfi qo‘yilishi kerak bo‘ladi. Agarda 

sfera  sirtini  boshqa  sirtlardan  ajratish  qiyin  bo‘lgan  hollarda  radius 

belgisi  oldidan  “Sfera”  so‘zi  yoziladi.  Kvadrat  o‘lcham  so‘zi  oldidan 

kvadrat belgisi qo‘yiladi.  

Ø40

Ø1

8

Ø5

4

R8

R45

22

85

 

 

  



 5 

 

  R 7

 

 

sfera

R12

  

 30

 

     

      



2 

 

 

 

 

KO’RINISHLAR. 

Detallarning tasvirlari 3- turga bo’linadi 

1.Ko’rinishlar. 2-Kesimkar. 3-Qirqimlar.  

Mashinasozlik  chizmalarida  buyumlar    to’g’ri  burchakli  proyeksiyalash  usulida  tasvirlanadi. 

Bunda  buyum  (detl)  kuzatuvchi  bilan  proyeksiyalar  tekisligi  orasida  joelashgan  deb  qaraladi. 

Asosiy proyeksiyalar tekisligi sifatida olti yoqli kub tomoblari olinadi. 

Kubda  joylashgan  buyumning  oltita  ko’rinishi,  kubning  oltita  ko’rinish,  kubning  olti  yog’ida  

tasvirlab ko’rsatiladi.  Kub tomoblari  1-chizmada  

---

 

 

Buyumning  kuzatuvchiga  ko’rinib  turgan  qisimlarining  tasviri  ko’rinish,  deb  ataladi. 

Injenerlik grafikasida: asosiy, qo’shimcha va mahalliy ko’rinishlar bo’ladi. 

Asosiy ko’rinishlar. O’zDS 2.305-97 da oltita asosiy proyeksiyalar tekisligida olinadi 

ko’rinishlarning nomlari gudagicha belgilangan 2-chizma: 1- oldidan ko’rinish (bosh ko’rihish); 2-

ustidan ko’rinish; 3-shapdan ko’rinish; 4-o’ngdan ko’rinish; 5-ostidan ko’rinish; 6-orqadan 

ko’rinish; 2-chizma. 

 

 

2-chizma 

Chizmada  buyumning  frontal  proyeksiyalar  tekisligidagi  tasviri  bosh  (asosiy)  ko’rinish 

deyiladi. Bosh ko’rinish  buyumning  shakli va o’lchamlari to’g’risida to’laroq tasavvur beradigan  

qilib tanlab olinadi. Masalan, slindrik sirtli (val, o’q, vtulka, shpilka va sh.k) sodda detallar uchun 

bitta dosh ko’rinishni o’zi yetarli. 

 

 

Qo’shimcha ko’rinish. Agar buyumning biror qismini asosiy oltita ko’rinishlaridan birortasida 

ham aniq tasvirlash imkoni bo’lmasa, qo’shimcha ko’rinishlardan foydalinadi. Asosiy proyeksiyalar 

tekisligidan birortasiga parallel bo’lmagan yordamchi tekislikka proyeksiyalab hosil qilingan tasvir-

qo’shimcha ko’rinish deyiladi. 

Buyum qo’shimcha ko’rinishining qarash yo’nalishini ko’rsatuvchi  strelka va tegishli harflar 

bilan belgilanadi 

---

Qo’shimcha  ko’rinish  chizma  qog’ozining  bo’sh  joyiga  mumkin  qadar  asosiy  ko’rinishga 

yaqinroq  joylashtirish  kerak.  Qo’shimcha  ko’rinish  burib  ko’rsatilishi  ham  mumkin,  u  holda 

burilgan ko’rinishni ko’rsatuvchi harf yoniga qo’shimcha shartli grafik ( ) belgi qo’yiladi 

 

 

 

3-chizma 

Mahalliy  ko’rinish.  Buyum  sirtining  ayrim  tor  uchastkada  chegaralangan    bir  qismining 

alohila tasviri-mahalliy ko’rinish deb ataladi. 

Mahalliy  ko’rinish  buyumning    akoxida  cheklangan  qismini    o’garishsiz  tasvirlash  zarur 

bo’lgan  hollarda  qo’llaniladi.  Mahalliy    ko’rinish  uzilish  chizig’I,  simmtnriy  o’qi  va.  K  bilan 

chegaralangan bo’lisi mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

DETALNING AKSONOMETRIK  PROEKSIYASIGA  KO‘RA UNING 

UCH KO‘RINISHINI CHIZISH  

 

Oliy  texnika  o‘quv  yurtlaridagi  barcha  ta’lim  yo‘nalishlarida  bilim  olayotgan 

talabalar  o‘quv  rejasiga  ko‘ra  “Muhandislik  grafikasi”  fanining  proyeksion 

chizmachilik bo‘limiga oid uy – grafik topshiriqlarini  bajaradilar. 

“Detalning aksonometrik proyeksiyasiga ko‘ra uning uch ko‘rinishini chizish” 

shunday  topshiriqlardan    biri  hisoblanadi.  Quyida  shu  topshiriqni  bajarishga  oid 

---

uslubiy  ko‘rsatmalar,  uni  bajarish  namunasi  ishlab  chiqilgan.  Shuningdek  topshiriq 

variantlari ham berilgan.  

Topshiriqning maqsadi 

         Mazkur  topshiriqni  bajarishdan  maqsad  talabalarning  “Muhandislik  grafikasi“ 

fanida  “Tasvirlar  -  ko‘rinishlar,  qirqimlar,  kesimlar”  va  “Aksonometrik 

proyeksiyalar”  bo‘limlari  bo‘yicha  olgan  nazariy  bilimlarini  amaliy  mashg‘ulot 

darslarida qo‘llab, tegishli  o‘quv ko‘nikmalar hosil qilish hamda amaliy malakalarini 

oshirishdan iborat. 

Topshiriqning mazmuni 

Texnik  detalning  berilgan  aksonometrik  proyeksiyasiga  ko‘ra  uning  uch 

ko‘rinishni:  bosh  ko‘rinish  –  oldidan  ko‘rinishini,  ustidan  hamda  chapdan 

ko‘rinishlarini chizish, yetarli va zarur o‘lchamlarini qo‘yish talab qilinadi. 

Topshiriqni taxt qilish 

Topshiriq  O‘zDS  2.301-2007  asosida  A3  (297x420)  format  chizma  qog‘ozida 

bajariladi. Chizma qog‘oziga avvalo, qalamda ingichka qilib ramka chizig‘i va asosiy 

yozuv o‘rni (o‘lcham 55x185) O‘zDS 2-104-2007 asosida chizib olinadi. 

Topshiriqning  ko‘rinishlari  ularga  qo‘yiladigan  o‘lchamlarni  hisobga  olgan 

holda  format  sathiga  ingichka  chiziqlar  bilan  joylashtiriladi.  Topshiriqni  taxt  qilish 

O‘zDS  2.303-2007  asosida  chiziq  turlarini  tegishlicha  qalinlashtirish    bilan  amalga 

oshiriladi. Topshiriqning namunasi 1- rasmda ko‘rsatilgan. 

 

Topshiriqni bajarish tartibi 

1.  Mazkur  uslubiy  ko‘rsatmada  tavsiya  etilgan  adabiyotlar  hamda  shu 

topshiriqni bajarishga oid O‘zDS larni o‘qib o‘rganish kerak. 

2.  Topshiriq  variantlari  bilan  tanishish  va  ulardagi  detallar  qanday  geometrik 

jismlardan tarkib topganligini tahlil qilish kerak. 

3. Detalning bosh ko‘rinishi – oldidan ko‘rinishini aniqlab olish, so‘ng ustidan 

va  chapdan  ko‘rinishlarini  aniqlash  kerak.  Detalning  bosh  ko‘rinishi  (oldidan 

ko‘rinishini) shu detalning ichki va tashqi shakli va uning geometrik tuzilishi haqida 

iloji  boricha  to‘la  tasavvur  beradigan  ko‘rinishi  bo‘lishi  shart.  Qolgan  ko‘rinishlari 

bosh ko‘rinish bilan proyeksion bog‘liqlikda tasvirlanishi talab qilinadi. 

---

4.  Detal  ko‘rinishlariga  O‘zDS  talablari  asosida  zarur  bo‘lgan  o‘lchamlarini 

(o‘lcham chiziqlari va o‘lcham raqamlarini) qo‘yib chiqish kerak. 

5.  Asosiy  kontur  chiziqlar  qalinligini  1,0  mm  qilib  ko‘rinishlarni  qalamda 

qalinlashtirib chiqish kerak. 

6. Asosiy yozuvni to‘ldirish kerak. 

7. Topshiriqni tekshirib chiqish va uni topshirish uchun tayyorlash kerak.        

 

Topshiriqni bajarishga oid uslubiy ko‘rsatmalar 

 1.    Texnik  detalning  aksonometrik    proyeksiyasiga  ko‘ra  uning  oldi,  usti,  chap 

tomonining proyeksion chizmalari “ko‘rinishlar” deb ataladi. 

2.  Ko‘rinishlar  chizma  formatlarida  O‘zDS  2.305-2007  ga  muvofiq 

joylashtiriladi. 

3. Murakkab detallar uchun ko‘rinishlar soni yetarli va zarur bo‘lgan mahalliy 

hamda qo‘shimcha ko‘rinishlar bilan to‘ldirilishi talab qilinadi.  

4. Ko‘rinishlar soni tasvirlanayotgan detalning murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi 

va  ular  mumkin  qadar  kam,  aniqrog‘i  yetarli  va  zarur  bo‘lishlari  shart.  Detalning 

tuzilishi  –  fazoviy  geometrik  shakli  -  qiyofasini  to‘la    tasavvur  qilish    imkonini 

beradigan eng kam ko‘rinishlar “yetarli va zarur ko‘rinishlar” deb ataladi. 

5.  Detal  haqida,  uning  ichki,  tashqi  qiyofasi  haqida  eng  ko‘p  ma’lumot 

beradigan  frontal  proyeksiya  tekisligida  tasvirlanuvchi  ko‘rinish  shu  detalning  bosh 

ko‘rinishi  deb  ataladi.  Qolgan  ko‘rinishlar  bosh  ko‘rinishga  nisbatan  quyidagicha 

joylashtiriladi. Detalning ustidan ko‘rinishi bosh ko‘rinish tagida, chapdan ko‘rinishi 

bosh  ko‘rinishining  o‘ng  tomonida,  o‘ngdan  ko‘rinishi  bosh  ko‘rinishning  chap 

tomonida, tagidan ko‘rinishi bosh ko‘rinishining tepasida, orqadan ko‘rinishi chapdan 

ko‘rinishning o‘ng tomonida joylashtiriladi. 

6. Detalning ko‘rinishlari chizilayotganda uning ingichka chiziqlarini qattiq (T)  

qalamda, shtrix va kontur chiziqlarini (TM,M) qalamda chizish tavsiya etiladi. 

7.Ko‘rinishlardagi kontur chiziqlar 1,0  mm yo‘g‘onlikda, qolgan chiziqlarning 

qalinliklari shu 1,0 mm ga nisbatan O‘zDS 2.303-2007 asosida aniqlanadi. 

8.  Harflar  va  raqamlar  O‘zDS  2.304-2007  asosida  yozilishi  talab  qilinadi. 

Asosiy yozuvdagi so‘zlar 3,5,  5,  7 o‘lchamli shirftlar bilan, o‘lcham raqamlari 3, 5,  

5 shriftda yozilishi shart. 

---

9. O‘lcham qo‘yish O‘zDS 2.307-2007 asosida amalga oshirilishi kerak. 

                                                       

 

 

 

 

                                                 

---

 

 

 

 

---

 

 

 

 

---

 

 

---

 

 

 

---

 

 

 

---

 

 

 

---

 

 

---

 

---

 

---

 

 

---

 

 

  

---

 

 

---

 

---

 

 

---