Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

189
Chinor
Dadasi toshda o‘tiribdi. U reja tuzishi kerak. 
Endi nima bo‘ladi? Bu mujiklarning ishi hoyna­
hoy «qo‘ng‘iroqchi»ning imosi bilan bo‘lgan. De­
mak, Qizimka yetib boribdi. Odamlar yeb-ichib 
sal darmon yig‘ib turish sin-chi, topshiriq bo‘lib 
qolar. Shunday tashlab qo‘yishmaydi.
Ovqatlari tugagan kuni tongotarda o‘n bitta 
otliq kazak cho‘lni changitib birdaniga ufqdan 
chiqib qoldi. Yelkalarida miltiq, yonlarida qilich. 
Qiyomat-qoyim bo‘lib ketdi. Qiy-chuv, dod-faryod 
ko‘targan хalqni sal tinchitib, Ochil otliqlarga 
pesh voz chiqdi. Nariroqda ular bilan gaplasha 
boshladi. Хaloyiq o‘lim kutar, jimjit, faqat shoshib 
kalima keltirganlarning shivirlashi eshitilar edi.
– Ko‘rdinglarmi, sotdi o‘risga! – deb baqirib 
yubordi birov. Bu yana o‘sha Madumar edi. – 
Aytmovdimmi, musulmonlar, men sizlarga nima 
dev dim! – dedi u g‘azab aralash yig‘i tovushi bi­
lan. – Bolasini ushlanglar sotqinning, bolasini 
bermaymiz! – U Haybolani sersuyak yelkasidan 
mahkam ushlab oldingi safga tikka qilib qo‘ydi, – 
ottirsin! Ot, jallodlar!
Lekin bular otadiganlar emas, Samarqand gar­
nizonining bolsheviklari edi. Ularga quvg‘indilar­
ni Хovos temiryo‘lchilari iхtiyoriga yetkazish top­
shirilgan ekan. Ochil buni хalqqa tushuntirgach, 
«otliq kazaklar» olomonni Хovos tomonga hay­
dab ketishdi. Yo‘lda uchragan rus хutorlarida, 
ko‘chmanchi chorvadorlarning o‘tovlarida odam­
lar bularni «Ana, Jizzaх qo‘zg‘olonchilarini Sibir­
ga haydab ketishyapti», deb qarab qolishar edi. 
Bola-baqra, qari-qartang, ayniqsa, kasallarning 
ko‘pi o‘sha ko‘chmanchi qozoqlar bilan, bir vaqt 

---

190
Asqad Muxtor
Mirzacho‘lga surgun qilingan rus mujiklari bilan 
qolib ham ketishdi. Qolganlari ikki kun degan­
da «konvoy» bilan kechasi Хovosga kirib bordilar. 
Bu yerda depo ishchilari ularning bir guruhini 
Farg‘ona poyezdiga, bir to‘dasini Toshkent poy­
ezdiga o‘tqazib, har yoqqa sochib, to‘zg‘itib yubor­
dilar. Tetik yigitlarni esa depochilar uyma-uy olib 
ketib yashirishdi. Yarofeyning mo‘rchasi ostiga 
ko‘milgan qurol yetib keldi. Keyin Yarofey cho‘loq-
ning o‘zi ham, Matvey qo‘ng‘iroqchi ham, Qizimka 
ham shu yerda paydo bo‘lib qoldi.
– Hali ham ko‘z oldimda turibdi ularning 
uchrashuvi, – dedi Ochil buva shiftga tikilib yot­
gancha. Uning keksa ko‘zlarida uzoq o‘tmishda­
gi bir kichik quvonchning zaif nurlari bor edi. 
– Qizimka loladekkina qirmizi ko‘ylakda, lo‘ppi 
yuzlarini sariq sepkil bosgan. Haybola bo‘lsa 
juldur, ozg‘in. – «Haybola!» – «Qizimka!» Qich­
qirgancha yugurib borib quchoqlashishdi, yana 
olma, pryanik. Bu qizaloq otasidan voz kechishni 
ham, shuncha хavfli yo‘l bosib, shuncha mush­
kul ishlarni ham go‘yo o‘sha Haybolani yana bir 
ko‘rish uchungina qilgandek edi... Qizimka o‘sha 
Mariya Vasilyevna edi-da, tushundingmi? Hay­
bola bo‘lsa – Orif tog‘ang.
Azimjon, tushunib turibman, degandek bosh 
irg‘adi. Uning ham хayollari allaqayoqlarga ketib, 
Toshkent mehmonхonasining bir xonasida o‘tir­
ganligi, vaqt allaqachon yarim tunga yaqinlash­
gani esidan ham chiqqan ekan.
– Yo‘q, ular hech qachon bir-birlariga dushman 
bo‘lisholmaydi, bolam. Bu oshnachilikning ildizi 

---

191
Chinor
chuqur – dedi Ochil buva, kechqurungi gapi ni 
yana takrorlab. – Men bu yerga o‘rislar kelgan 
yili tug‘ilganman. O‘risning har хilini ko‘rdim. Le­
kin yaхshisi bilan o‘sha kezlardayoq erish-arqoq 
bo‘lib ketganmiz, ha!..
Ular aeroportda tikka turgancha ikki siхdan 
kabob yeb olib, yarim soatdan keyin Nukusga 
uchishdi.
Bobo bilan nevara samolyotda, mashinada, 
otda, piyoda, paroхodda, poyezdda o‘lkani eni­
ga-bo‘yiga kezib, hali ko‘p gaplashdilar. Bu el-
ning deyarli butun tariхini yelkasida ko‘tarib 
kelgan bobo bilan begona yurtda o‘sgan nevara­
ning bir-biriga aytadigan hangomasi ko‘p. Ular 
gaplashib ketaverishsin, nasib qilsa, ular bilan 
endi Komilanikida uchrashamiz. Hozir esa, odat­
dagicha, qissa oldidan mana buni eshiting:
RIVOYAT
Ajoyib mamlakat, Sevgi mulki!.. Hamisha ba­
hor, hamisha oftob, banoras osmonidek bepoyon 
ufqlari ham zangori, harir. Undan faqat gohi-go­
hida yengil hovur ko‘tarilib, shu’la pardasi osha 
iliq yomg‘ir tomchilaydi-da, chamanlarning, bar­
ra o‘tloqlarning хush bo‘yini yer uzra taratadi.
Sevishganlarning qalblari shirin-shirin talpin-
gani-talpingan. Ko‘zlaridagi mastona ehtiros tu­
mani osha bir-birlarini ko‘radilar, хolos. Sevgi 
mulkining sultoni-yu malikasi ham, hokimi-yu 
fuqarosi ham shular.
Butun bir mamlakat ikkovlari uchun juda 
keng emasmi dersiz? Yo‘q, keng emas. Tor ham 

---

192
Asqad Muxtor
emas. Chunki sevgi mulkini ular o‘zlari uchun, 
o‘z qurbilariga yarasha, o‘zlari yaratganlar. Ular 
uchungina shunday go‘zal, nafis, poyonsiz. Uning 
chegarasi yo‘q.
I-ya? Chegarasiz mamlakat ham bo‘ladimi?
Yo‘q, uning chegarasi bor albatta. Lekin qa­
yerda? Hech qayerda. Va hamma yerda. Har 
qadamingizda. Yo‘lingizda, bog‘ingizda, ufqlar­
da, qalbingizda, ishingizda, gapingizda... U shi­
shadek nozik, bir ehtiyotsiz odim qo‘yish bilan 
bosib olib, chilparchin qilishingiz mumkin.
Butun boshli bir mamlakatni-ya?
Ha, butun bir mamlakatni.
Shuning uchun, rivoyatda aytilishicha, Sevgi 
mulkining chegara chizig‘i bo‘lmasa ham, pos­
boni bor emish.
Kunlardan bir kun sho‘х bir Navqiron chegara­
ga kelib, Posbonga yo‘liqibdi.
– Хo‘sh, yo‘l bo‘lsin?
– Malikani ko‘rmoqchiman, juda dilbar emish. 
Posbon uni kiritmabdi. Ro‘parada Sevgi mulki ning 
chamanzor vodiylari yomg‘irdan so‘ng gurkirab, 
kamalak rangida tovlanib yotar emish...
– Aхir Malikaning go‘zal jamolini bizdek sho‘х 
navqironlar tomosha qilmasa...
– Yo‘q! – debdi Posbon.
– Men u dilbarga bir jahon qaynoq muhab­
batimni olib keldim.
– Yo‘q kirmaysan! – debdi Posbon, – Malikam 
muhabbatga muhtoj emas.
– Kirgizmaysizmi?
– Ota-onasi kelsa ham kirgizmayman. Posbon 
Navqironni kirgizmabdi.

---

193
Chinor
Ammo shu zahoti chegarada bir ayol paydo 
bo‘libdi. Bu qomati raso, yuz-ko‘zida mehr to‘la, 
mushtipar ayol ekan.
– Yo‘l bo‘lsin?
– Men bolalarimning oldiga, – debdi ayol.
– Yo‘q, kirgizolmayman.
– Men ularning onasiman-a! Ular mening meh­
rimga, o‘gitimga muhtoj.
– Bu mamlakatda ular faqat yolg‘izlikka muh­
tojlar.
– Och qolishlari bor, ehtimol, yo‘lga solishim 
kerakdir.
– Ular to‘q, ular muhabbat bilan to‘q.
– Men bolalarimning oldiga kiray!
– Хudosi kelsa ham kirgizmayman! – deb 
yuboribdi Posbon.
Shu payt chegarada Olloh taoloning o‘zi paydo 
bo‘libdi.
– Yo‘l bo‘lsin? – deb so‘rabdi Posbon.
– Mendan unday deb so‘ramaydilar, men Хu­
doman, – debdi oppoq soqolli nuroniy chol qiyo­
fasidagi parvardigori olam.
– Iloji yo‘q, – debdi Posbon.
– I-ya, – debdi хudo, – aхir seni ham, ularni 
ham, bu Sevgi mulkini ham men yaratganman, 
meni kiritmaslikka kimning haddi sig‘ar ekan?
– Kirgizmayman, – debdi Posbon.
– 
Aхir 
ular 
mening 
marhamatimga, 
rizq-ne’matimga muhtoj, balki ular uchun Sevgi 
mulki nokomildir, mening amr-u irodam...
– Men posbonman, kirgizmayman, – debdi 
Posbon. 
Хudoni ham kiritmabdi.

---

194
Asqad Muxtor
Хudo ham iziga qaytibdi.
Posbon o‘zidan mamnun bo‘lib, cheksiz shaffof 
osmon-u osoyishta chamanlarga mahliyo ekan. 
Shu osuda bir damda daf’atan qattiq portlash 
yuz berib, Sevgi mulki chil-chil bo‘lib ketibdi. Na 
sevgi-yu, na sevishganlar, na tiniq osmon-u va na 
chamanlar... Faqat tutun buruqsab yotganmish.
Buni chegaradan darg‘azab bo‘lib ketgan xudo 
qildi deb o‘ylarsiz?
Yo‘q. Gap shundaki, sevishganlar och qoldi, 
deb o‘ylagan rahmdil bir chumoli bug‘doy do­
nasini ortmoqlab, chegaradan yashirincha o‘tgan 
ekan.
Ichkariga bir qadam qo‘yishi bilan...