Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni



Download 1,51 Mb.
bet14/144
Sana12.01.2022
Hajmi1,51 Mb.
#336771
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   144
Bog'liq
Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fan (1)

Qo’shimcha: Barotov P.
Hozirgi zamon tabiiy geografiyasining vazifalaridan biri bu geografik majmualar geosistemalar va ularning tarkibini o’rganish orqali jamiyat taraqqiyotiga muhim hissa qo`shishdan iboratdir.

Mustaqil O`zbekiston geograflarining ilmiy tadqiqot ishlari xususan xalq xo`jaligi taraqqiyoti jarayonida vujudga keladigan muammolarni hal qilish, hamda atrof muhit va yirik hududiy ishlab chiqarish majmualarini sifat jihatdan o`zgartirishning ilmiy asoslarini yaratishga qaratilgandir. Bu vazifalarni amalga oshirish O`zbekiston hududining tabiiy sharoitini chuqur bilishni taqozo qiladi. Shuning uchun geograf mutaxassislar tayyorlashda beriladigan geografik bilimlar tizimining eng muhim o`quv fanlaridan biri bu O`zbekiston tabiiy geografiyasidir. Biz bu kursni mukammal o`rganamiz. Bu o`quv fani Vatanimiz O`zbekiston tabiat komponentlari, ularning holati bir - biriga bog`liqligi, tabiiy boyliklari, ulardan omilkorlik bilan foydalanib, muhofaza ostiga olish haqida bilim berish bilan birga respublikamiz tabiatidagi tafovutlarni tushunib olishga xizmat qiladi. Bu kurs universitetlarda o`qitiladigan barcha regional fanlar orasida tabiiy Vatanshunoslik kursi sifatida ustivor o`rin tutadi.

O`zbekiston Respublikasi shimoliy yarim sharda, Yevrosiyo materigining va O`rta Osiyo o`lkasining markazida, Amudaryo va Sirdaryo oralig`ida, mo`'tadil va subtropik mintaqalarida, okeanlardan ancha uzoqda, berk havzada joylashgan. Shuning uchun O`zbekiston u bilan bir xil kengliklarda joylashgan O`rta dengiz bo`yidagi subtropik sharoitga ega bo`lgan mamlakatlardan katta farq qiladigan o`ziga xos tabiiy sharoit kompleksi vujudga kelgan. Respublikamiz shimolida va g`arbida tabiiy to`siq bo`lmagani uchun Shimoliy Muz okeanining quruq va sovuq havo massalari kirib kela oladi. Atlantika okeani va O`rta dengizi ham o`lkamiz tabiatiga ancha kuchli ta'sir ko`rsatadilar. Yuqorida keltirilgan vaziyat o`lkamiz Qishini ancha sovuq, yozi jazirama issiq bo`lishiga sababchidir. Hududning ana shunday o`ziga xos geografik o`rniga ko`ra respublika hududini cho`l, chala cho`l hamda quruq dashtlar tabiat zonasi katta maydonni egallaydi.

O`zbekiston Respublikasi hududi 447,4 ming kv. km. bo`lib, maydonining kattaligi bo`yicha jahondagi 130 dan ortiq mamlakatlardan oldinda turadi.

O`zbekiston chegaralari asosan quruqlikdan, tekislik va tog`lardan, biroz suvliklar (Amudaryo Orol dengizi) orqali o`tadi. Uning uzunligi 5300 km dan ortiqroq bo`lib, shundan deyarli yarmi Qozog`istonga to`g`ri keladi. O`zbekiston chegarasining asosan tekislikdan o`tganligi va u yerda baland tog`, qor va muzliklarning deyarli yo`qligi, transport va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun keng imkon beradi.

O`zbekiston xalqaro aloqalarni yo`lga qo`yish nuqtai nazaridan va o`z taraqqiyot istiqbollari jihatidan qulay geografik strategik mavqeiga ega. Qadim zamonlarda Sharq bilan G`arbni bog`lab turgan Buyuk Ipak yo`li O`zbekiston hududi orqali o`tgan. O`zbekiston bugungi kunda qo`shni davlatlar o`rtasida bog`lovchi xalqa vazifasini o`tamoqda.

O`zbekiston hududining eng muhim o`ziga xos landshaft geografik xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. Yevroosiyo materigining markazida joylashganligi.

2. Yer yuzasi tuzilishining o`ziga xosligi, ya'ni tekislik va tog`lar bir-biroviga o`rnini almashishi, tog`lar tekislikni janubiy sharq va sharq tomonidan o`rab turganligi.

3. Okeanga oqim yo`q oblastga kirganligi.

4. Asosiy tabiiy kompleks tiplarini maydonining bir butunligi va bir-biri bilan bog`liqligi.

5. Hududida o`ziga xos enlama tabiiy geografik mintaqa va tabiat zonalarining va ularga mos keladigan balandlik mintaqalarining mavjudligi.

6. O`zbekiston hududining katta qismini seysmoaktivligi.
O`zbekiston tabiiy sharoiti xilma-xil bo`lib, o`lkada yozda harorat 45 gradusdan ortib ketuvchi, eng kam yog`in tushuvchi cho`llar bilan bir qatorda, sernam va salqin tog`lari, qishda ham yanvarning o`rtacha harorati 0 gradusdan pastga tushmaydigan quruq subtropikli vodiylari mavjud.

O`zbekiston hududining tekislik qismida cho`lga xos landshaft shakllangan bo`lsa, aksincha tog`li qismida landshaftlarning balandlik mintaqalari mavjud.

O`zbekiston juda boy tabiiy resurslarga ega. Qulay iqlim sharoiti, ulkan mineral xom ashyo zahiralari, qishloq xo`jaligi rivojlanayotganligi haqli suratda O`zbekistonni mintaqa va dunyoning eng boy mamlakatlari qatoriga olib chiqadi.

Yer po`stining qalinligi 40 km (shimolda O`zbekistonda 52 km) (Sharqida O`zbekiston, Turkiston, Oloy tog`larida 60 km. ) o`rtacha Yer po`stining qalinligi 40-50 km atrofida. Bunda bazalt qatlamining qalinligi 11-12 km (Ustyurtda) dan 30 km. (Tyanshanda) gacha, granit qatlamini qalinligi 27-31 km. Qolgan 1-2 km. cho`kindi qatlam.

O`zbekiston yer po`stini hosil bo`lishini 4davrga bo`lamiz. Birinchi davr okean bilan qoplanib turgan davri, bunda bazalt qatlami yuzaga kelgan, bu davrni yoshi 4 mlrd. dan ortiq. Ikkinchi davri okean–quruqlik bir-birovi bilan almashinishi, bunda esa granit qatlamini pastki diorit qatlami yuzaga kelgan davr, bu davr 3-4 mlrd. yilgacha davom etgan. Uchinchi davr quruqlik-qisman okean bilan almashinib turgan davr,bunda metamorfik–granit kichik qatlami hosil bo`lgan, yoshi 3-1,6 mlrd yilga teng. To`rtinchi davri kontinental davri 1,6 mlrd. yildan keyingi cho`kindi qatlam.

Bu yoshlar 2,6 mlrd. yili arxeyning oxirgi davrlariga to`g`ri kelsa, shundan 550 mln. yildan oldingacha proterazoy jinslari uchraydi. Bu davrda dengiz trangressiyasi boshlanib, ordovik o`rtalarida dengiz bilan qoplangan.

Karbon oxirida ozroq dengiz janubga, Pomirga tomon chekinadi, chunki Gersin bosqichi boshlanadi. Perm boshlarida yana qaytadan transgressiya bo`ladi. Bundan 220-200 mln. yillar oldin tog`li o`lkalarni kuchli yemirilishi davom etadi. O`rta yuradan boshlab 200-160 mln. yil oldin dengiz chekinib kontinental yotqiziqlar hosil bo`lishi davom etadi. Bundan 100 mln. yillar oldin hudud cho`ka boshlab, dengiz bosib kela boshlaydi. Bundan 25-1 mln. yilgacha tog` ko`tarilishi bo`ldi,hozirgi vaqtda ham bu harakatlar davom etmoqda va har yili 1-2 smdan 5-10 sm gacha ko`tarilish davom etmoqda.

O`zbekistonni tekislik va tog`li qismlari o`zining hozirgi relyef ko`rinishiga ega bo`lishi uchun, uzoq murakkab bosqichlarni bosib o`tgan va butun geologik tarix davomida o`ziga xos yo`ldan rivojlangan.

A) Tekislikning rivojlanishidagi asosiy bosqichlar;

Paleozoy erasidan tortib to neogenga qadar Tetis dengizi deb atalgan iliq dengiz havzasi qoplab yotgan. Bu davrdagi dengiz yotqiziqlarini qalinligi 1-3 km. ga yetadi. Bu suv osti yotqiziqlar relyefi tekislanishiga olib keldi.

O`zbekiston geologik tuzilishi xilma xildir. Proterazoydan to to`rtlamchi davrgacha cho`kindi, magmatik va metamorfik murakkab tog` jinslar majmui qatnashgan. Proterazoy va paleozoy tog` jinslari burmalangan va ko`p sonli yer yoriqlari bilan parchalab yuborilgan.

Respublikamizning tog`li hududlarida, tekislik qismidagi qoldiq tog`larda bu tog` jinslari yer yuzasiga chiqadi. Turon plitasining tekisliklarida, tog`lar orasidagi botiqlar esa katta chuqurliklarda yotadilar. Ustidan mezazoy va kaynazoyning uvoq tog` jinslar majmuasi bilan qoplangan.

Tektonik tuzilishining o`ziga xosligi, yer qobig`ining qalinligi va yer yuzasining tuzilishiga qarab O`zbekiston hududi tektonik jarayonlarni kechishi keskin farq qiluvchi ikkkita katta tektonik oblastlarga ajratiladi:

1. Tyanshan epigersin tog` tizilmalari.

2. Turon epigersen plitasi.

Bu ikki oblastlar o`zlarining hozirgi qiyofalariga pliosenda (N2) bo`lgan tektonik harakatlar natijasida erishganlar.

O`zbekiston hududining tekislik va tog`lik qismlari yer yuzasining rivojlanishi va hozirgi paytdagi ko`rinishini olishida uzoq va murakkab bosqichlarni bosib o`tgan va butun geologik tarix mobaynida o`ziga xos yo`ldan rivojlangan.

Paleozoy erasining silur davrida vujudga kelgan dengiz O`zbekiston hududini egallagan bo`lib, unda orollar mavjud bo`lgan. Devon davrining oxirida dengiz Chotqol tizmasining shimol va janub tomonlaridan o`rab turgan.

Toshko`mir davrining oxirida Farg`ona vodiysini o`rab turgan tog`lar, Hisor tog`lari ko`tarilgan. Bu davr oxirida Farg`ona vodiysi, Nurota tizmasi, Qizilqumdagi tog`lar, Zarafshon va Turkiston tizma tog`lari mavjud bo`lgan. Demak,O`zbekiston tog`lari paleozoy erasida gersen tog` paydo bo`lish bosqichida ko`tarilib bo`lgan.

Mezazoyda O`zbekiston hududida tektonik harakatlar kuchsiz bo`lgan. Aksincha paydo bo`lgan tog`lar yemirilgan va baland tekislik, qirlarga aylangan. Bo`r davrining oxirida va paleogenda O`zbekiston hududining markaziy qismlari va Qizilqumning g`arbidagi keng tekisliklarni dengiz egallagan. Bu davrning oxiri va Kaynazoy erasida butun O`zbekiston hududidan dengiz g`arbga tomon chekingan. Bunga Alp tektonik harakatining ro`y berishi sabab bo`ladi. Dengiz bo`linib ketib, ayrim suv havzalarini hosil qilgan.

Neogen oxirida O`zbekiston hududining katta qismidan dengiz chekinadi, katta maydonlarda pasttekislik hosil bo`ladi, atrofdagi tog`larning yemirilgan jinslari shu pasttekislikka yotqiziladi.

To`rtlamchi davrda Sirdaryo Qizilqum orqali Orol dengiziga, Amudaryo Qoraqum orqali Kaspiy dengiziga quyilgan. Sirdaryo va Amudaryo deltalarida goyatda ko`p miqdorda allyuvial jinslar yotqizilgan. Bu davrda Kaspiy dengizining suv sathi bir necha marta ko`tarilgan. Eng kuchli suv toshganda 56 gradus Sharqiy uzoqlikkacha bo`lgan yerlarni suv bosgan.

O`zbekistonda pleystosenda shakllangan relyef asosan to`rt bosqichda: Nanay (+1), Toshkent (+2), Mirzacho`l (+3) va Sirdaryo (+4) sikllarida shakllanadi Respublikamizdagi Qorjantog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona, Turkiston, Morguzar, Nurota, Hisor, Zarafshon va Qizilqumdagi past tog`lar Tyanshan va Oloy tog` sistemasining tarmoqlaridir. Tog` tizimlari orasida Farg`ona, Mirzachul, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo kabi botiqlar vujudga kelgan.


Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   144




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish