Buhgalteriya hisobi va audit

1-diagramma

YAIMning yillar davomida o’sish dinamikasi (foizlarda)

O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

YAlpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish tarkibida ham sezilarli o’zgarishlar yuz berdi (2-jadval).

2-jadval

YAlpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish tarkibi (%)

Ko’rsatkichlar	Yillar
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Sanoat	14,2	14,1	14,5	15,8	17,5	20,7	22,1	24,0	22,3
Qishloq xo’jaligi	30,1	30,0	30,1	28,6	26,4	25,0	24,0	21,7	19,4
Qurilish	6,0	5,8	4,9	4,5	4,8	4,9	5,1	5,5	5,6
Xizmatlar sohasi	37,2	38,2	37,9	37,4	37,2	38,4	39,5	39,4	43,3
Sof soliqlar	12,5	11,9	12,6	13,7	14,1	11,0	11,1	9,5	9,3

O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’sirlari sanoat ishlab chiqarishida nisbatan ko’proq namoyon bo’lishi natijada uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi o’tgan yildagi 24 foiz o’rniga 2008 yilda 22,3 foizni tashkil etgan. Qishloq xo’jaligi salmog’ining 19,4 foizga qadar pasayishi esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibining takomillashib, unda sanoat, qurilish va xizmat ko’rsatish sohalarining ulushi yildan-yilga oshib borayotganligini anglatadi. Ayni paytda yalpi ichki mahsulot tarkibidagi sof soliqlar hissasining 9,3 foizga qadar qisqarganligi mamlakatimizdagi soliq yukining tobora pasayib borayotganligini ko’rsatadi.

Ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat holidagina emas, balki uni moddiy buyum shaklida ham qayta tiklash zarur. Buning uchun albatta yaratilgan mahsulot tarkibida ma’lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda mavjud bo’lishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk egalari va tadbirkorlarning shaxsiy iste’moli uchun yaratilgan mahsulot tarkibida zarur iste’mol buyumlari mavjud bo’lishi shart. SHuning uchun ham moddiy mahsulotlar ikki xil tovar mahsulot sifatida mavjud bo’ladi, bu esa o’z navbatida, ikki yirik bo’linmalar o’rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi. Undan tashqari juda ko’p korxona va tashkilotlar aholiga turli tuman xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadiki, ular mehnatining natijasi xizmatlarda namoyon bo’ladi. Bu esa milliy mahsulotning muhim qismi turli xil xizmatlardan iborat ekanligini ko’rsatadi. SHunday qilib, yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va turli xil xizmatlardan iborat buladi.

Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko’rinishga bo’lib o’rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. CHunki ularning har bir turi bo’yicha talab va takliflar o’rganilib, talabga yarasha ishlab chiqarish imkonini beradi.

YAratilgan mahsulot faqatgina natural jihatdan emas, balki qiymat jihatdan ham hisobga olinadi va uning qiymat tarkibi tahlil qilinadi.

YAratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi, ya’ni:

1) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga o’tgan qismi (s);

2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga tegishli qismi – zaruriy mahsulot qiymati (v);

3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (m)dan iboratdir.

Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq mahsulot hamda takroriy hisob mavjud bo’lganligi sababli u ishlab chiqarish natijasiga to’g’ri baho bera olmaydi. SHunga ko’ra, jamiyat a’zolarini ko’proq ishlab chiqarishning pirovard natijalari qiziqtiradi.

Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo’lib ishlab chiqarish sohasidagi o’z harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini yo bevosita (iste’mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish (jamg’arish fondi) orqali qondirishga tayyor mahsulot hisoblanadi. U o’z ichiga takroriy hisob (qoplash fondi)ni olmaydi. SHunga ko’ra, ko’pincha ijtimoiy ishlab chiqarishning pirovard natijasi sifatida sof mahsulot maydonga tushadi.