“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

Nazorat savollari:
1.Fransiya iqtisodiy salohiyati va uning jahon miqyosidagi ahamiyatining tavsiflay olasizmi?
2.Fransiyaning Yevropa iqtisodiyotidagi o‘rni nimalar bilan belgilaishini bilasizmi?
4.Fransiya qishloq xo‘jaligi xususiyatlari nimalar bilan belgilanishini ayta olasizmi?
5.Fransiya hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti rivoji nimalarda o‘z aksini topishini bilasizmi?


7-BOB. YAPONIYA BOZOR IQTISODIYOTI TAJRIBASI


REJA:


7.1. Yaponiyaning jahon iqtisodiyotidagi mavqei
7.2. Iqtisodiy “mo`jizada” milliy xususiylik ahamiyati
7.3. Demokratik kapitalizm modeli
7.4. Yaponcha ishlab chiqarishning boshqarilishi xususiyatlari
7.5. Ilmiy-texnik progress va iqtisodiy taraqqiyot


Tayanch so’z va iboralar

Meydzi inqilobi, yyetakchi, bandlik, malakali ishchi, xizmatchi, chakana savdo, inson kapitali

7.1. Yaponiyaning jahon iqtisodiyotidagi mavqei

Y

Yapоniya jаhоndа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr ichidа ikkinchi o`rindа turаdi. Yalpi ichki mаhsulоt 2000 – yildа 4190 mln. dоllаrgа tеng bo`lgаn. Bu АQShning 55 fоizigа to`g`ri kеlаdi. Аhоlisi 125 mln. kishidаn ibоrаt. Аhоli jоn bоshigа YaIМ 26460 dоllаrgа to`g`ri kеlib, bu ko`rsаtkich bo`yichа hаm eng оldingi o`rinlаrdа turаdi. Bu ko`rsаtkichlаr Yapоniya iqtisоdiyotining yuqоri dаrаjаli rivоjini ko`rsаib, АQSh kаbi supеrdаvlаt qаtоrigа qo`shdi.
Yapоniyadа dаvlаt byudjеti vа sоliqlаr hаm o`zigа хоs bo`lib, fаоliyat хаjmi vа хаrаjаtlаr dаrаjаsidаn kеlib chiqаdi. Dаvlаt byudjеtining хаrаjаtlаri YaIМning 26-27%igа tеng kеlаdi. Sоliq hаm sаmаrаli dаrаjаdа bo`lib, YaIМning 22-23%ini tаshkil etаdi. Маrkаziy byudjеtning аsоsiy dаrоmаd mаnbаi to`g`ri sоliqdаdir. Fuqаrоlаr dаrоmаdi, mеrоs, tаqdim etish kаbilаr sоliq еg`imlаrining 42%ini tаshkil etsа, kоrхоnаlаr fоydаsi sоlig`i 26%ni tаshkil etаdi. Коrхоnаlаr sоlig`i tаbаqаlаngаn bo`lib, 26,42%-33,48%dаn ibоrаt.

aponiya jahonda rivojlangan mamlakatlar ichida ikkinchi o`rinda turadi. Yalpi ichki mahsulot 2000 – yilda 4190 mln. dollarga teng bo`lgan. Bu AQSHning 55 foiziga to`g`ri keladi. Aholisi 125 mln. kishidan iborat. Aholi jon boshiga YAIM 26460 dollarga to`g`ri kelib, bu ko`rsatkich bo`yicha ham eng oldingi o`rinlarda turadi. Bu ko`rsatkichlar Yaponiya iqtisodiyotining yuqori darajali rivojini ko`rsaib, AQSH kabi superdavlat qatoriga qo`shdi.
“Meydzi inqilobi” deb atalmish 1867-1868 yillardagi o`zgarishdan keyin Yaponiya 100 yil ichida an’anali feodal ijtimoiy-iqtisodiy tizimdan rivojlangan bozor iqtisodiyotigacha bo`lgan masofani bosib o`tdi. Janubiy Korea, Tayvan, Tailand, Singapur kabi qo`shni davlatlar Yaponiyaning “rivojlanishni quvlab yetish” yo`lidan ko`p jixatdan foydalandilar.
Yaponiya ko`p sohalar bo`yicha AQSH kabi yyetakchilik qiladi. Bular mashinasozlik, avtomatika, elektronika, avtomobilsozlik kabilardan iborat. Ayniqsa yangi texnologiya va elektronika bo`yicha eng oldingi mamlakat bo`lib, kam material, kam mehnat sig`imli mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha eng ilg`or mamlakatga aylangan.
Malakali ishchi va xizmatchilar, aholining umumiy o`qimishligi bo`yicha juda ilg`orlagan mamlakat hisoblanadi. Dunyo bo`yicha maoshning eng yuqori darajasi Yaponiyadadir. Bu albatta eng ijobiy muvaffaqiyatdir. Bularning barchasi iqtisodiy taraqqiyotning ifodasidan iborat.
Ijtimoiy tuzilma va mehnat munosabatlaridagi o`zgalik katta o`rin egallaydi. Yaponiya uchun mayda tadbirkorlik ijtimoiy qatlami mavjudligi umumiy holatdir. Ayniqsa oila turidagi xususiy korxona chakana savdo, umumiy ovqatlanish bilangina shug`ullanmay, boshqa xizmat ko`rsatish sohalari, xatto ishlov berish sanoati va qurilishda ham keng yoyilgan. Aytaylik, ishlov beruvchi sanoatda 74 foiz yollanib ishlovchilar 300 kishigacha band bo`lgan korxonalarga to`g`ri keladi.
Amalda mamlakat qishloq xo`jaligi yollanma mehnatsiz bo`lib, Yaponiyada asosan 2 mln. 600 ming mayda dehqon xo`jaligi mavjuddir. Bu xo`jaliklarda o`rtacha yer uchastkasi miqdori 1,9 gektarga to`g`ri keladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, ishga yaroqli yerlarning yarmidan ko`pi sug`oriladigan va yiliga ikki martadan hosil olinadigan yerlardir. Shunisi ajablanarliki, bularning 17 foizigina nuqul qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadi, qolganlari shaharlarga yaqinligi va transportning yaxshi rivojlanganligi sababli daromadning asosiy qismini boshqa tarmoqlar hisobiga oladilar.

Yapоniya O`zbеkistоn Rеspublikаsini mustаqilligini 1991 yilning 28 dеkаbridа tаn оlgаn еtаkchi sаnоаti rivоjlаngаn dаvlаtlаrdаn biridir. Ikki dаvlаt o`rtаsidаgi diplоmаtik munоsаbаtlаr 1992 yilning 26 yanvаridа o`rnаtildi. Ikki tоmоnlаmа munоsаbаtlаrning rivоjlаnishidа O`zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Каrimоvning Yapоniyagа 1994 yilning mаy vа 2002 yilning iyulidа аmаlgа оshirgаn rаsmiy tаshriflаri muhim rоl o`ynаdi. Таshriflаr chоg`idа O`zbеk-Yapоn dаvlаtlаrаrо munоsаbаtlаrigа оid bir qаtоr хujjаtlаr, jumlаdаn “O`zbеkistоn Rеspublikаsi vа Yapоniya qo`shmа bаyonоti”, “O`zbеkistоn Rеspublikаsi hukumаti bilаn Yapоniya hukumаti o`rtаsidа imzоlаngаn bitimlаrgа O`zbеkistоnning хuquqiy vоrisligi hаqidа mаktublаr аlmаshinuvi”, shuningdеk, “O`zbеkistоn vа Yapоniya o`rtаsidа do`stоnа, strаtеgik shеriklik vа hаmkоrlik to`g`risidа qo`shmа bаyonоt”lаr imzоlаndi. Ikki tоmоnlаmа munоsаbаtlаrni rivоjlаnib bоrishidа 1994 yildа tuzilgаn iqtisоdiy hаmkоrlik bo`yichа O`zbеk-Yapоn vа Yapоn-O`zbеk qo`mitаlаri muhim rоl o`ynаmоqdа.
Yaponiyaga xos yana bir narsa bandlikning yuqori darajadaligidir. Masalan, 70 – yillar ichida ishga yaroqlilarning 2-2,8 foizigina ishsiz bo`lib, 90 – yillarga kelib 3 foizni tashkil etgan. Bunda “umr bo`yi yollash tizimi” bo`yicha bandlik davriga qarab haq to`lashning ahamiyati kattadir. Bu usul faqat yirik korxonalarda qo`llanilib, eng yuqori mutaxassisli bo`lgan menejer, injenerlargagina taalluqlidir. Bular esa yollanma mehnatning 10 foizini tashkil etadi. Yuqori darajali boshqaruvchilar ichida shuning uchun ham ishsizlik yo`q va mehnat bozori ham yo`q. Menejer mansabi umr bo`yicha bo`lib, kompaniyaga to`la bog`langan bo`ladi. Boshqaruvning yuqori pog`onadagilari uchun ishonchli munosabat o`z ta’minotchilari, mijozlari, banklar bilan doimiy sherikligi taqdiriy holatdir. Bu esa o`z navbatida firma muvozanatining muhim kafolatidir va shu bilan birga menejerning mansab kafolatidir.
Qolgan yollanma ishlovchilar ishsizligining juda past darajada ekanligi bir necha sabablarga bog`liqdir. Bular ijtimoiy sheriklik an’anasi, qaysiki ko`pchilik Osiyo jamolariga xos, ish joylarida o`qitish, chunki ish beruvchi “inson kapitaliga” qilgan xarajatini qadrlaydi; shu bilan birga vaqtincha kelishuv bitim bo`yicha (yoki to`la bo`lmagan ish kuni) savdo va xizmat ko`rsatishdagi bandlikning keng tarqalishi kabilardan iborat.
Yaponiyada tadbirkorlikning tashkil etilishi ham bir qancha o`zga xususiyatlarga ega. Yirik kompaniyalar bilan o`rta va yirik korxonalarda bu farqlanadi. Umuman 800 ming aksionerlik kompaniyalar mavjud bo`lib, bulardan 2,4 mingi yirik aksioner kompaniyalardir. Bu yirik kompaniyalar o`z aksiyalarini fond birjalari orqali tarqatsa, mayda va o`rta korxonalar mulklariga boshqalarni aralashtirishni xush ko`rmay, yopiq aksioner kompaniyalari va o`rtoqlik birlashmalari sifatida boshqarishni lozim ko`radilar.
Yirik kompaniyalarning har biri guruh markazi bo`lib, “keyresu” deb ataladi. Yaponcha “keyresuda” mulk va bitim munosabatlari bog`lovchi element hisoblanadi. Qonun banklarning nomoliyaviy kompaniyalar tomonidan chiqarilgan aksiyaning 5 foizidan ortig`ini o`zlashtirishni man etadi.
“Keyresu” bosh kompaniyasi o`z ishlab chiqarish faoliyatini guruhni moliyaviy boshqarish (ya’ni, xolding funksiyasi) va ishlab chiqarish kooperatsiyalarining ishtirokchilari bilan bog`lab olib boradi. Yaponiyaning xususiyati ham shundaki, bunday guruhning keng tarqalishini ommaviy mayda korxonalar bilan bog`lagan xolda amalga oshuvidir. Chunki mamlakatda 3,7 mln. individual va oilaviy korxonalar, 770 ming sheriklik jamoalari mavjud. Shu bilan birga yirik va mayda biznesning o`zaro aloqalarining ta’minlashinishi boshqa rivojlangan mamlakatlarga nisbatan ularning yaqinligi bilan bog`liqdir.
“Keyresu”lar ichida texnologik asosdagi vertikal integratsiya va konglomerat misollari mavjud. “Misubisi dzyukoge”, “Komasu” mashinasozlik kooperatsiyasi, “Toshiba”, “Soni” elektrotexnika kompaniyalari, “Toyota” va “Nissan” avtomobil korporatsiyalari 300-400 kompaniyalarga ega. Bular ta’minotchilar va buyurtmalarni bajaradilar. Shu bilan birga mulkiy bog`liqligi bo`lmagan subpodryachilar tarmog`i bilan qo`shilib ketadi. Ko`pchilik guruhlar chet mamlakatlarda keng tarqalgan tarmoqlarga ega bo`lib, Yaponiya TMKsi hisoblanadi.
Amalda barcha korxonalar tarmoq ittifoqlariga birlashgan. Bu ittifoqlar foyda asosida birlashuv emas va undan ihtiyoriy ravishda chiqib ketish mumkin. Yaponiyada bunday ittifoqlar, ya’ni umumilliy tadbirkorlik ittifoqlar soni 100 dan oshadi. Mahalliy mayda biznes tashkilotlarining soni esa 20 mingdan ko`pdir. Umummilliy tadbirkorlar ittifoqi birlashib, Federal iqtisodiy “Keydanren” tashkilotini uyushtiradi.
Yaponiyada an’anaviy ravishda aholining yuqori darajali omonat saqlash xususiyati mavjud. Bu shaxsiy daromadning 15-18 foizini tashkil etadi. Bu asosan banklar depoziti shaklida mavjud bo`ladi va banklar tizimining keng xajmli resurs asosini yuzaga keltiradi.
Yaponiya korporatsiyalari moliyaviy tuzumi kompaniya xususiy kapitali hissasining past darajadaligi bilan tavsif etiladi, ya’ni 30 foizdan oshmaydi. Shuning uchun aniq kreditlarga muxtojlik yuqori darajadadir. O`z vaqtida mamlakatning industrial rivojini moliyalashtirish yukini banklar ko`targan edi.
Yaponiyada banklar faoliyatining ham o`zgi xos xususiyatlari mavjud. Mamlakatda to`qqizta shahar banklari deb atalmish bo`limlar ochish huquqiga ega banklar mavjud. Shu bilan 129 ta faqat o`z prefekturalarida bo`limlarga ega banklar, xususiy nafaqa va pay fondlarini boshqaruvchi 33 ta trastbank mavjud. Bundan tashqari uzoq muddat kredit beruvchi 3 ta bank mavjud: Sanoatbank, Uzoq muddatli kredit banki, Yaponiya kredit banki. Bundan tashqari qishloq xo`jaligi uchun keng tarmoqli kooperativ banklar tizimi faoliyat ko`rsatadi.
Banklar foydani maksimallash, aksiya kursini ko`tarish bilan qiziqmaydilar. Balki foydaning doimiyligi va bankrotdan qochishni ko`zlaydilar. Banklar o`z mijozlarini himoyalashlari, kredit shartlarining yengillashtirishi, kompaniya-qarzdolarga sanatsiya qo`llash misollari ko`p.
B

O`zbеkistоndа bоzоr munоsаbаtlаrini rivоjlаntirishdа “Yapоn mo`’jizаsi”ning hаm bа’zi jihаtlаrini оlish mumkin.
Ya’ni:
• qаttiq intizоm, yuqоri dаrаjаdаgi mеhnаt unumdоrligi;
• innоvаtsiyagа, yangilikkа intilish;
• jаmiyat, kоrхоnа mаnfааtini shахsiy mаnfааtdаn ustun qo`yish;
• yuksаk tаdbirkоrlik, erishilgаnnаtijа bilаn qаnоаtlаnib qоlmаslik;
• rаqоbаtbаrdоsh mаhsulоt ishlаb chiqаrishni o`z burchi dеb bilish, ichki vа tаshqi bоzоrni аjrаtmаslik;
• bеshtа “S” gа qаt’iy riоya qilish, ya’ni:
• Sеyri - uyushqоqlik
• Sytоn - pоklik
• Sеysо - tоzаlik
• Sеykеts – аhlоqlilik
• Sitsuks – intizоm
• ilmiy – аmаliy ishlаr vа iхtirоchilikni rаg`bаtlаntirish;
• mаkrоiqtisоdiyot miqyosidа “оptimаl biznеs” rеjаsini ishlаb chiqish;
• hаr оydа tuzilаdigаn buхgаltеriya hisоbi;
• “tоvаr yoki хizmаtning o`zi uchun o`zi gаpirsin” shiоri;
• Yapоniya hаlqining mеhnаtsеvаrligi. U еrdа mеhnаt tа’tili muddаti аsоsаn bir hаftаdаn оshmаsligigа qаrаmаsdаn, хоdimlаr dаm оlishgа shоshilmаydilаr;
• Yapоn ishchilаrigа yoshlikdаn bоshlаb birоr firmаgа mаnsublik uchun fахrlаnish his-tuyg`usi singdirilаdi. Shu sаbаbli ulаr o`z firmаlаrining shоn – shuhrаti uchun bilim vа istе’dоdlаrini аyamаydilаr.
• Hоzirdаn kеlаjаgini yarаtаyotgаn firmаlаrning judа ko`pligi.
• Маmlаkаtning intеllеktuаl sаlоhiyatini dаvlаtning birinchi bоyligi dеb qаrаsh.
unday shartlar yuqori darajali taraqqiyot vaqtida pulga muxtojlik kuchlilik davrida yuzaga kelgan. Hozir esa pul bozoridagi kuchli talab pasayib, qarz olishda mijozlar uchun kurash sharoiti hukmronlik qiladi.
AQSHga o`xshagan va Yevropa mamlakatlaridan farqli o`laroq Yaponiyaning davlat xo`jaliklari xajmi katta emas. Markaziy hukumat qaramog`ida unitar korxona mavjud. Shuni ichida Moneta saroyi va davlat o`rmonchilik xo`jaligi bor. Bundan tashqari 13 ta bank, Oliy o`quv yurti muassasalari va 73 ta notijoriy tashkilotlarida pay bilan ishtirok etadi. Bular fundamental ilmiy muassasa va laboratoriyalar, ilmiy-texnik axborot markazi, Yaponiya madaniy almashuv fondi, shuningdek o`rmon resurslarini izlash, neft razvedkasi, qishloq xo`jaligini rivojlantirish tarmoqlaridan iborat. Bundan tashqari avtomobil yo`llari, ko`priklar, to`g`onlar, Xonsyu va Sikoku orollarini birlashtiruvchi unikal ko`prik inshoati kabi maxsus korxonalar kiradi. Davlat temir yo`l korporatsiyasi, milliy telefon-telegraf tizimi, tamaki va alkagol monopoliyalari “JAL” avia yo`llari kabilar 80 – yillarga kelib xususiylashtirilgan.
Mahalliy darajada vodoprovod, kanalizatsiya, axlat yig`ish, transport, maktablar, kasalxonalar kabilar davlat ihtiyoridadir. Shu bilan birga minglab munisipial turar joy qurilishi va undan foydalanish, pullik avtomobil yo`llari, port jixozlari, yopiq bozorlar kabi aksioner va pay korxonalari kiradi.
Ko`rinib turibdiki, davlat asosan sanoatda emas, balki infratuzim sohasida faoliyat ko`rsatadi. Davlat bevosita xo`jalikni boshqarish o`rniga kuchli iqtisodiy siyosat qo`llovchi bo`lib hisoblanadi. Bu solig` – byudjet, pul – kredit, tashqi savdoni, boj tarifni tartiblashtirish; bozorda raqobatni qo`llash, tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solish kabilarni o`z ichiga oladi.
Yaponiyada davlat byudjeti va soliqlar ham o`ziga xos bo`lib, faoliyat xajmi va xarajatlar darajasidan kelib chiqadi. Davlat byudjetining xarajatlari YAIMning 26-27%iga teng keladi. Soliq ham samarali darajada bo`lib, YAIMning 22-23%ini tashkil etadi. Markaziy byudjetning asosiy daromad manbai to`g`ri soliqdadir. Fuqarolar daromadi, meros, taqdim etish kabilar soliq yeg`imlarining 42%ini tashkil etsa, korxonalar foydasi solig`i 26%ni tashkil etadi. Korxonalar solig`i tabaqalangan bo`lib, 26,42%-33,48%dan iborat.
Davlat byudjetining xarajat qismini olsak, harbiy juda oz – xarajatlarga nisbatan 6 foiz va YAIMga nisbatan esa 1 foizdan ham kam. Eng yirik qismi ijtimoiy sug`urta va nafaqalardir – 18-20 foiz. Shu bilan birga davlat qarzlarini to`lash ham o`tgan asr 90 – yillariga kelib katta xajmli bo`lib qoldi. Bu byudjet talofati bilan bog`liq bo`lib, qaysiki 90 – yillar oxiriga kelib, YAIMning 11,2 qismiga to`g`ri kelgan.