5-расм. Қиз болаларда ёшга боғлиқ ҳолда ҳаракатланиш реакциясининг яширин
даври (ЯД) ва тезликнинг ўзгариш (V, %)
динамикаси
Реакция тезлиги ўзининг темпи бўйича ва
яширин даврнинг
дифинитив ўлчамининг минимал даражаси бўйича гетерохрон равишда
такомилллашади. 4-5 ёшдан 20-30 ёшгача яширин давр қисқаради:
бармоқларнинг букувчи ҳаракатларида 4,8 марта, тиззада 2,8 марта.
Бармоқларнинг мушаклари учун яширин даврнинг энг кичик ўлчами (20-
30 ёшда) 120-165 мс, гавда мушаклари учун 260-290 мс. Ҳаракат
частотаси
(темпи) тезликнинг параметридан бири бўлиб ҳисобланади. Ҳаракат
частотаси учун маълум вақт бирлиги ичида (кўпчилик ҳолларда 10с)
бажариладиган ҳаракат цикллари миқдори билан ўлчанади. Мактабгача
ёшдаги ва пубертатолди даврининг биринчи бўлимида (8 ёшгача) ҳаракат
реакциялари жуда тез ортади. Кейинги йилларда ҳаракат частотаси
такомилаштирилишининг ёшга оид динамикаси тўлқинсимон характерга
эга бўлади.
6-расм . Қизболаларда бўғимлар ҳаракат частотаси (БҲЧ, миқдори/10 с) ва унинг
ривожланиш тезлиги (V, %)нинг динамикаси
Турли мушак гуруҳлари билан бажариладиган ҳаракат частотасининг
ривожланиш даражаси ҳар хилдир. Кичик мушаклар учун (масалан,
темпинг тестда буғунлар) йирик мушакларга нисбатан (жойида чопганда
оёқлар мушаки) жиддий даражада у юқори бўлади. Бу эса онтогенезнинг
барча прогрессивланувчи босқичларида кўриниб туради. Ҳаракат
частотасининг ёшга оид динамикасида жинсий диморфизм шундан иборат
бўладики, қиз болаларда максимал даражадаги кўрсаткичлари 13 ёшда
етади. Шундан кейин ҳаракат реакцияси боради, ўғил болаларда эса унинг
такомиллашиши балоғат ёшига етгунча секин темпларда бўлса ҳам давом
этади ва анча юқори даражага етади. Якка ҳаракатларнинг тезлиги
бўғинларнинг бўкилиши ёки етилиш бурчаклари тезлиги билан ёки
элементар ҳаракатларнинг вақти билан ўлчанади.
Бурчакли тезликнинг ёшга оид динамикаси
унинг ривожланишининг
уч босқичдан иборат бўлади: 1-чиси 4-5 дан 9-11 ёшгача-жадал
тезлашиши, 2-чиси 9-11 дан 13-14 ёшгача секинлашган ривожланиш: 3-
чиси 13-14 ёшдан кейин нисбий стабиллашув, яъни унчалик катта
бўлмаган пасайиш. Ёшга боғлиқ ҳолда бурчакли тезликнинг топографияси
ўзгаради. 4-5 ёшда бу ҳаракатнинг қўл оёқларнинг дистал қисми мушаклар
учун кўрсаткич (бармоқ, кафт) елканинг проксимал мушаклардан (билак,
сон) пастдир. Аммо 6-7 ёшдан бошлаб тескари нисбат ўрнатилади.
Тананинг турли буғинларининг бурчакли ҳаракат тезликларининг
дефенитив ўлчами ҳам жуда ўзгарувчан, масалан бармоқлар букилганда –
104,3 град/с, гавда букилганда эса 45,8 град/с, спорт билан шуғулланиш
бурчакли тезликни ёшга оид ривожланиши 40% га ошиши қўшимча
стимул беради, шу билан бирга турли буғунлардаги ҳаракат тезликларини
фарқини камайтиради. Масалан, унчалик катта бўлмаган масофага қўлни
ўтказиш каби якка ҳаракатларнинг вақти 80 дан 120 мс
ташкил этади ва
ёшга оид динамикага ўхшаш бўлади.
Тезлашувчи кучлилик сифатлар одатда жойидан узунликга ва
баландликга сакраш натижалари билан тестланади. Шунинг учун уларни
белгилашда одатда «сакровчанлик» атамаси кўпроқ ишлатилади.
Спорт
билан шуғулланадиган қиз болаларда ёшга оид сакровчанлик ёшликнинг
анча эрта даврларидан (4 дан 5 ёшгача) анча жадал кечади. Кейнги
йилларда
ўсиш
тезлиги
тўлқинсимон
ўзгаради.
Пубертатнинг
бошланишида (13-14 ёшдан) унинг такомиллашиши тўхтайди ва
ёмонлашиш тенденцияси бошланади.
7-расм. Қиз болаларда узунликка сакраш (см) ва унинг
ривожланиш тезлиги
(V, %) натижаларига кўра тезлашувчи кучлилик сифатларини ёшга оид
динамикаси
Ўғил болаларнинг барча ёшга оид диапазонлари (7 дан 20 ёшгача)
давомида сакровчанлик орта боради. Бу
жуда нотекис, яъни ўсиш
тезлигининг тўлқинсимон ўзгаришлари шаклида амалга ошади. Циклик
машқларни бажаришда гавданинг жойини ўзгартириш тезлиги одатда
тезлашувчи кучлилик сифатларини ва чидамлиликни характерлайди. Бу
эса ҳаракатланиш
тестлари, одатда масофани чопиб ўтиш вақти бўйича
баҳоланади. Қиз болаларнинг эрта ёш даврларида қуйидаги қонуниятлар
аниқланган: ёш улғайиши билан тезлик тўлқинсимон орта боради (бир йил
тезлик ошса, келгуси йил секинлашиш билан алмашинади). Машқларни
бажаришда жойни ўзгартириш тезлиги мактабгача бўлган ёшда жуда
жадал
ривожланади.
Пубертатолди
ва
пубертат
даврларининг
бошланишида бу сифатларнинг ўсиш тезлигининг пасайиш тенденцияси
устун бўлади, қайсики пубертат даврининг қолган қисмида қисқа муддатли
ортиш билан алмашади. Пубертаторти даврининг бошланишида (13
ёшдан) тезликнинг ёшга оид табиий такомилашиши тўхтайди ва жойни
ўзгартириш тезлигини ёмонлашув тенденцияси юзага келади (8-расм).
8-расм. Қиз болаларда: А – югуриш тезлигининг ёшга оид динамикаси
(масофани босиб ўтиш муддати, с) ва Б – унинг ёшга оид ривожланиш тезлиги
(V, %)
Do'stlaringiz bilan baham: 
