Bolalar adabiyoti o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

SARIQ DEVNI MINIB
(romandan parcha)
I K K I N C H   B O B
  Jarangla, qo‘ng‘irog‘im!
Ertaga o‘qish boshlanadi, degan kuni kechasi, rostini aytib
qo‘ya qolay, uxlay olmadim. Har xil shirin xayollar surib, bir
mahal uxlab qolibman-u, xayolimning bir tomoni sekingina tushga
ulanib ketganini o‘zim ham payqamay qolibman. Bir vaqt bunday
qarasam, Otajon Azizovich jamiki o‘quvchilarni to‘plab, menga
maqtov qog‘ozi topshirmoqchi bo‘layotgan emishlar-u, men
xomkalla bo‘lsam, uni olmayman deb, qochib yurgan emishman.
Nihoyat, meni ushlab qo‘limga maqtov qog‘ozini zo‘rlab berishdi.
Qarsak demagani, hamma yoqni qoplab ketdi. O‘zim ham qo‘shi-
lib qarsak chalib yuboribman deng.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 6
— Hoshim, tek yotasanmi, yo‘qmi! — deb buvijonim sekingina
biqinimga turtib qo‘ydi.
— Maqtov qog‘ozim qani? — so‘radim uyqusirab.
— Qanaqa maqtov qog‘oz?
— Hozir qo‘limda turuvdi-ku?
— Uyqusirama. O‘ng tomoningni bosib yot.
O‘ng tomonimni bosib yotgan edim, chindan ham dong qotib
uxlab qolibman. Qattiq zang ovozidan uyg‘onib ketdim. Maktabi-
mizning hovlisidagi qari tutning shoxiga katta temir osib qo‘yishgan
edi. Kimdir ana o‘shani jaranglatib uryapti. Xiyol o‘tmay gorn
ham chala boshlashdi, yana xiyol o‘tmay yoniga childirma ovozi
qo‘shilib ketdi.
— Salom, maktab, salom, sentabr! — dedim-da, sakrab o‘r-
nimdan turdim. Nonushta ham qilmay papkani qo‘ltiqqa olib, o‘zimni
ko‘chaga urmoqchi bo‘lgan edim, buvijonim:
— Singillaring bilan ketasan! — deb yo‘limni to‘sdi.
Bunday qarasam... Obbo, sochlariga lentalar taqib, oppoqqina
ko‘ylaklarini kiyib, bir dasta gulni bag‘riga bosib bir chekkada
Donoxon turibdilar!
— Xohladimga boryaptilarmi! — deb sekingina biqinidan
chimdib qo‘ydim.
Nariroqda Oyshaxon ham yasan-tusanni joyiga qo‘yib, tay-
yorgarlik ko‘ryaptilar.
— Qani, maktab tomon shagom-arsh! — dedim-da, ikkovini
oldimga solib ko‘chaga chiqdim.
Hay-hay, bugun ko‘chada chindan ham bayram bo‘lyapti,
hamma yasangan-tusangan, qo‘llarida gul, lablarida kulgi, maktabga
shoshishyapti. Maktab tomonda hamon gorn yangraydi, childirma
gumburlaydi:
— Gumbura gum,
Gumbura gum.
Chal tezroq!
Mulla Hoshim
Maktab borar.
A’lo o‘qish
Niyati, niyati.
Algebra,
Rus tili,
Hammasi ham
Besh bo‘lar,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 7
Besh bo‘lar.
Chal tezroq,
Chal tezroq,
Gumbura gum,
Gumbura gum!..
Maktab hovlisiga o‘yinga tushib, muqomlar qilib kirib bordim.
Childirmani Sulton yig‘loqi chalayotgan ekan. Shartta qo‘lidan
oldim-da, yengni shimarib, barmoqlarimni ho‘llab, childirma
chalish mana bunaqa bo‘ladi deb savalab ketdim.
Òaka tum-tum, tum, taka-tum,
Har yonlarni kezib yurdim.
Yaxshi-yomon barin ko‘rdim,
A’lo o‘qiyman deb keldim.
Ana shunaqangi gaplarni xayolimdan o‘tkazib, childirmani
zavq bilan urayotgan edim, kimdir orqamdan kelib bilagimdan
mahkam qisdi. Qarasam, Vohid Soliyevich ekan:
— Barakalla, childirmani yaxshi chalar ekansiz!
— Boplab tashlaymiz-da, domlajon!
— Chalavering, qattiqroq chaling! — deb Vohid Soliyevich
yana qayoqqadir ketdi. Aksiga yurib xuddi shu paytda qo‘llarim
charchab qolgan edi. Childirmani yonginamda ko‘zini mo‘ltillatib
turgan Sulton yig‘loqiga uzatdim-da, do‘stlarim bilan quchoqlashib
ko‘rishib ketdim. Maktab hovlisiga birin-ketin yettinchi sinfga bir
amallab ko‘chib olgan Zokirvoy, kutubxona tashkil qildim deb
kerilib yurgan Orifboy, mendan qo‘rqqanidan doim oxirgi soatdan
qochib ketadigan Hakimjon, Mirobiddinxo‘jalar kirib kela
boshlashdi. Bolalar to‘p-to‘p bo‘lib gaplashishar, oromgohlarda,
sayohatlarda ko‘rgan-bilganlarini bir-biriga so‘zlab, maqtanishar,
kulishar edi. Ikrom kemaga tushib, daryoda suzibdi, Shoolim dadasi
bilan cho‘lda qovun ekishgan ekan, bitta qovunni so‘yishsa, ichidan
tarvuzning urug‘i chiqib kelibdi.
— Yolg‘on! — dedi Zokir ishonmay.
— Bas boylashaman, — dedi Shoolim gapiga hech kim
ishonmaganiga yig‘lagudek bo‘lib.
Bu yil biz bilan o‘qiydigan Shohida mening oyim ishlaydigan
fermada buzoq boqqan ekan, ferma mudiri: „O‘ninchini bitirsang,
seni sigir sog‘uvchi qilib olaman, rasmingni gazetada chiqar-
tiraman“, — deb va’da beribdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 8
Xuddi shu paytda turnikka chiqa olmaydigan jismoniy tarbiya
o‘qituvchimiz Odiljon aka baland ovoz bilan, hamma bo‘y-bo‘yi
bilan, sinf-sinfi bilan safga tizilsin, deb buyruq berib qoldi. Bir-
birimizni itarishib, turtishib, endigina safga tizilib bo‘lgan edikki,
ichkaridan mening jonajon muallimlarim — Vohid Soliyevich,
algebra o‘qituvchisi Qobilov, qadrdon direktorimiz Otajon
Azizovichlar birin-ketin chiqib kelishdi. Otajon Azizovich meni
ko‘rsin deb, oyog‘imning uchida turib shuncha bo‘ynimni cho‘za-
man, qani endi men tomonga bir qiyo boqsa!
Direktorimiz o‘quv yili boshlangani bilan bizni tabriklab,
hammamiz a’lo o‘qishda, a’lo xulqli bo‘lishda bir-birimizga namuna
bo‘lishimiz kerakligi to‘g‘risida roppa-rosa 21 minut gapirgandan
keyin o‘qimagan kishi u dunyo-yu bu dunyo odam bo‘lmaydi
degan mazmunda ham  yetti minutcha gapirib, oxirida:
— Òo‘g‘rimi, Hoshim? — deb so‘rab qo‘ydi mendan.
— Juda to‘g‘ri, — dedim men ham shoshib-pishib.
— A’lo o‘qish bu senga childirma chalish emas! — dedi bir
chekkada turgan Qobilov domla.
— Bu yil algebrani ham childirma qilib chalib yuboraman,
domlajon, — dedim men ham gapdan qolmay.
Majlis tugab qiy-chuv, to‘polon bilan sinf rahbarlarimiz
boshchiligida o‘z sinfimizga qarab yo‘l oldik. Mirobiddinxo‘ja bilan
kelishib, deraza oldidagi partani tanladik. Nega desangiz bu yerdan
ko‘chadan o‘tgan-ketganlarni bemalol ko‘rib o‘tirsa bo‘ladi.
Xuddi shu paytda sinfning eshigi ovozsiz ochilib, ostonada
Akromning bu yil birinchi sinfga kelgan singlisi Hojar ko‘rindi.
— Aka, mening familiyam nima bo‘ladi? — deb so‘radi u
qo‘rqa-pisa. Bolalar yana kulmoqchi bo‘lib chog‘lanishdi-yu,
ammo muallimning haligi qarashi eslariga tushib ketdi shekilli,
hech birlari botina olmadi.
— Familiyang Abbosova bo‘ladi, — tushuntirdi Akrom singlisiga.
Shundan so‘ng muallim yo‘qlama bo‘yicha o‘quvchilar bilan
birma-bir tanisha boshladi. Oxirida o‘zini ham tanitdi:
— Meni Vohid Soliyevich, deb chaqirasizlar!
— Xo‘p bo‘ladi, domla, — dedi Mirobiddinxo‘ja.
— Domla degan so‘z, bugundan e’tiboran ishlatilmasin! —
ta’kidladi Vohid Soliyevich, — kimki meni domla deb chaqirsa,
javob bermayman. Qani, sinfboshi qilib kimni saylaymiz
Bo‘yim novcharoq bo‘lgani uchun omadim kelib meni saylab
yuborisharmikan, degan yashirin bir umidda negadir o‘zimdan-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 9
o‘zim ham xursand bo‘lib, ham uyalib, qizarib-bo‘zarib o‘tirib-
man. Bordi-yu, saylaymiz deyishsa shoshib qolib yo‘q deb qo‘ymay
deb, o‘zimni hushyor tutishga tirishib turgan edim:
— Hamroqulning o‘zi bo‘la qolsin! — deb qoldi kimdir orqa-
dan. Shundan keyin butun sinf:
— Hamroqul bo‘lsin!
— O‘zi a’lo o‘qiydi.
— Intizomi ham yaxshi, deb har tomondan chuvullab yubordi.
Bolalar chuvullashgan sari men o‘zimdan-o‘zim battar uyalib,
bo‘ynimni ichimga tortaman deng.
— Òozalik komissiyasiga raislikka kimni ko‘rsatamiz? — so‘radi
Vohid Soliyevich. Hamma jim. Nazarimda kimni saylasak ekan,
deb har biri o‘zicha o‘ylayotganga o‘xshaydi. Shartta o‘rnimdan
turdim:
— Mirobiddinxo‘jani saylaymiz. Qaranglar, bo‘yni ham oppoq,
kiyimlari ham yuvilgan, dazmollangan. Oyisi dazmol bosishni
bilmaydi, o‘zi dazmollagan. Òo‘g‘rimi? Undan keyin bitta-yarim-
talaringni tugmalaring uzilib ketsa, darrov qadab ham beraveradi,
do‘ppisining ichiga doim igna qadab yuradi, to‘g‘rimi? — Shunday
deb do‘stginamning do‘ppisini olib, ich tomonini o‘quvchilarga
ko‘rsatgan edim, chindan ham kizagida ikkita ko‘rpa qaviydigan
igna turgan ekan — bolalar kulib yuborishdi. Hazil-hazil bilan
Mirobiddinxo‘ja tozalik komissiyasiga rais bo‘lib ko‘tarildi.
Ana shundan keyin sinf rahbarimiz o‘quvchilar bir-birlari
bilan musobaqalashib o‘qishlari kerak, a’lochi o‘quvchilar qoloq
o‘quvchilarni musobaqaga chaqirsin, bir-biriga qo‘lidan kelgancha
ko‘maklashsin deb qoldi. Hamroqul birinchi bo‘lib Akromni
musobaqaga chaqirdi. O‘qituvchi:
— Ko‘ndingmi? — deb so‘ragan edi, Akrom o‘rnidan turib,
kafti bilan og‘zini bekitdi-da:
— Im... — deb qo‘ydi.
— Xo‘pmi, yo‘qmi? — yana so‘radi muallim.
— Imm, — dedi yana Akrom. Xuddi shu paytda uning ko‘zlari
olayib, lablari qiyshayib ketdi. Hammamiz qo‘rqib ketdik. Yonida
o‘tirgan bola:
— Vohid Soliyevich, tomog‘iga non tiqilib qoldi, — dedi
shoshilib. Keyin zarb bilan yelkasiga bir musht tushirgan edi,
yo‘q, do‘stimning tomoqqinasiga qurib ketmagur kolbasa tiqilib
qolgan ekan, og‘zidan bir parcha go‘sht uchib chiqdi. Hamma
kulib yubordi. Bu gal Vohid Soliyevich ham o‘zini tutib tura olmadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 0
Halidan buyon jiddiy turganini ko‘rib, rosa siqib suvimizni
ichadigan sinf rahbariga uchrab qoldik shekilli deb hammamiz ham
qo‘rqib, yuragimizni hovuchlab turgan edik. Kulganini ko‘rib,
o‘zimizni sal erkinroq tuta boshladik.
— Men u bilan musobaqa o‘ynamayman, — dedi Akrom
sinfda g‘ovur bosilgach.
— Nega o‘ynamaysan?
— O‘tgan yili varragimni olib, pulini bermagan.
— Hecham-da, — o‘rnidan turib ketdi Hamroqul, — men
senga uning o‘rniga avtoruchka bergan edim-ku!
— Avtoruchkang yozmas ekan, varragimni to‘lab qo‘y.
Vohid Soliyevich shartta o‘rnidan turib:
— Uyat emasmi! — dedi-da, ikkovini ham o‘rniga o‘tqazib
qo‘ydi. Keyin musobaqa o‘ynagan boshqa bolalarning familiyasini
daftariga yoza boshladi. Bir mahal navbat menga ham yetib qoldi-ku.
— Ro‘ziyevni kim musobaqaga chaqiradi? — so‘radi muallim.
Hozir bolalar meni talashib qolishsa kerak, deb o‘yladim-u,
o‘zimdan-o‘zim xursand bo‘lib ketdim. Ammo bir minut, ikki
minut... mana o‘n minut o‘tdi ham-ki, hech kimdan sado chiq-
maydi. Shunaqangi o‘sal bo‘ldimki, asti qo‘yaverasiz. O‘tirishimni
ham, tikka turishimni ham bilmay, nuqul barmoqlarimni g‘ijim-
layman, deng.
— Nahotki, Ro‘ziyevga hech kim do‘stlarcha yordam berishni
istamasa, — hayron bo‘ldi muallim. Shundan keyin ham bittasi
g‘ing demasa-ya, qizarib-bo‘zarib endi o‘rnimga o‘tirayotgan edim:
— Men musobaqaga chaqiraman! — deb qoldi oldingi partada
o‘tirgan Saddinisa. Avvaliga, o‘lay agar butunlay ishonmadim,
meni mazax qilyapti deb o‘yladim. Nega desangiz, anovi Saddinisa
boshiga o‘t qo‘yib daladan qaytayotganida ariqning ichiga berkinib
olib, it bo‘lib vovillab, panalab orqasidan quvib rosa o‘takasini
yorgan edim. O‘sha kuni Saddinisa dadangga aytib bir kaltaklat-
masammi, degan edi. Esidan chiqib ketdi shekilli, dadamga aytib
kaltaklatmadi. Kaltaklatish o‘rniga, bugun, hech kim meni men-
simay, odam qatoriga qo‘shmay turgan bir paytda xijolatdan
qutqarib jonimga oro kirib o‘tirsa-ya, bunisi necha puldan tushdi
endi, Mullahoshim!
— Hazillashayotganing yo‘qmi? — so‘radim qo‘rqa-pisa.
— Rost aytayapman, — menga emas, muallimga qarab dedi
Saddinisa.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 1
Sal vaqt o‘tmasdan qo‘ng‘iroq chalinib darslar ham boshlanib
ketdi. Dars boshlangandan keyin, o‘zingiz ham bilasizki,
o‘qituvchilar ishni darrov savol-javobdan boshlashadi. O‘sha kuni
to‘rtta fan kirdi. Lekin to‘rtovida ham yangi dars o‘tilmay, nuqul
o‘tganlarni qaytarishdi, javob bermagan bola qolmadi. Men
kamtarlik qilib derazadan o‘tgan-ketganlarni tomosha qilib, jimgina
o‘tiraverdim. Nega desangiz o‘tgan yili safarda bo‘lganim uchun
hammasi esimdan chiqib ketgan ekan. Geografiya muallimimiz
menga ko‘zi tushishi bilan:
— Iye, Hoshim, sen ham shu yerdamisan? — deb negadir
kulimsirab qo‘ydi.
Xullas, oltinchi „B“ sinfida men yana o‘qishlarimni boshlab
yubordim. Darsdan qaytayotganimizda Saddinisa yonimga kelib:
— Hoshim aka, darsni biznikida tayyorlaymizmi yoki sizlar-
nikiga boramizmi? — deb so‘radi.
Bugun men yangi-yangi do‘stlar orttirganim, hech qaysi fandan
ikki olmaganim, bironta ham o‘qituvchimdan dakki eshitmaganim
uchun o‘zimda yo‘q xursand edim. Shuning uchun ham:
— Yo‘q, darsni ertaga tayyorlaymiz, — deb qo‘ya qoldim.
— O‘zingiz bilasiz. Lekin oyingiz anovi kuni biznikiga borib,
oyim bilan gaplashib o‘tirganlarida yig‘ladilar...
— Nima deb yig‘ladi?
— Hoshim meni kuydirgani-kuydirgan deb yig‘ladilar.
— Hechqisi yo‘q, hozir borib bir kuldiraman, hammasi
esidan chiqib ketadi, — dedim-da, tezroq yurib ilgarilab ketdim.
Meni Akrom kutib turgan edi-da.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 2