Bilim sohasi: 500000 Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’miiot Ta’lim sohasi: 510000 Sog‘liqni saqlash Ta’lim yunalishi: 5510500 Farmatsiya (turlari buyicha) 5111000 – Kasb ta’limi

His-tuyg‘ular-kishining o‘z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib 
olayotganiga yoki nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘zicha turli xil shaklda 
bildiradigan ichki munosabatidir. 
His-tuyg‘ularning kechishi sub’ekt alohidla his etayotgan psixik holat sifatida gavdalanadi. 
Bunda biron-bir narsani idrok etish va tushunib etish, biron-bir narsa to‘g‘risida bilib ldish idrok 
etilayotgan, tushunib olinayotgan, ma’lum yoki noma’lum narsalarga nisbatan shaxsiy munosabat 
bilan birlikda ro‘y beradi. Ana shu hollarning barchasida his-tuyg‘ularning boshdan kechilishi 
xususida, kishining alohida hissiy holati xususida gapiriladi. SHu bilan birga his-tuyg‘ularning 
kechishi o‘z rivojlanishiga ega bo‘lgan, joriy va o‘zgarib turadigan psixik jarayondir. 
His-tuyg‘ular shaxs extiyojlariga javob beradigan narsalarni aniqlab olishga yordam beradi 
va ularning qondirilishiga qaratilgan faoliyatga omil baxsh etadi. Ilmiy kashfiyot qilingan paytdagi 
quvonchli kechinmalar olimning izlanuvchanlik faoliyatini rag‘batlantiradi, bilish extiyojini, 
qondirish jarayonini jadal tarzda saqlaydi. Ehtiyoj namoyon bo‘lishining alohida shakli sifatidagi 
qiziqish doimo yorqin hissiy tusga ega bo‘ladi. 
Kishi uchun sub’ektiv hisoblangan his-tuyg‘ular uning ehtiyojlari qondirilishi jarayoni 
qanday kechayotganligining belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. Munosabat va faoliyat jarayonida 
paydo bo‘lgan ijobiy hissiy holatlar (zavqlanish, mamnunlik va shu kabilar) ehtiyojlarni qondirish 
jarayonining xush keladigan tarzda kechganligidan dalolat beradi. Ehtiyojlarning qondirilmasdan 
qolishi salbiy hissiy kechinmalarga (uyalish, o‘kinish, hasrat va shu kabilarga) olib keladi. Barcha 
psixik jarayonlar kabi emosional holatlar, ularning kechishi ham miya faoliyatining natijasi 
hisoblanadi. Emosiyalarning paydo bo‘lishi tashqi olamda ro‘y beradigan o‘zgarishlardan 
boshlanadi. Bu o‘zgarishlar kishi hayoti va faoliyatining jonlanishiga yoki pasayishiga, bir xil 
ehtiyojlarning paydo bo‘lishiga yoki boshqalarning yo‘qolishiga, kishi organizmi ichida yuz 
beradigan jarayonlardgi o‘zgarishlarga olib boradi.  
Kishining tevarak-atrofida va uning o‘zida yuz berayotgan o‘zgarishlar kishi uchun 
qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lsa, his-tuyg‘u kechinmalari ham shu qadar chuqur bo‘ladi. 
SHunga ko‘ra ro‘y beradigan muvaqqat bog‘lanishlar sistemasining jiddiy qayta qurilishi katta 
yarim sharlar qobig‘i bo‘ylab tarqalgan holda qobiq osti markazlariga ta’sir qiladigan qo‘zg‘alish 
jarayonlarini yuzaga keltiradi. Miyaning katta yarim sharlar qobig‘ining pastroqdagi bo‘lmalarida 
organizm fiziologik faoliyatining har xil markazlari: nafas olish, yurak-qon tomirlari, ovqatni hazm 
qilish, ichik sekresiya bezlarini ishlatish va boshqa markazlar joylashgandir. SHuning uchun qobiq 
osti markazlarining qo‘zg‘atilishi bir qancha a’zolar faoliyatining kuchayib ketishiga olib keladi. 
SHu boisdan ham his-tuyg‘ularning kechirilishi nafas olish maromining (kishi hayajonlanganidan 
bir lahza nafasi chiqmay qoladi, og‘ir va o‘xti-o‘xtin nafas oladi) va yurak ish faoliyatining 
o‘zgarishi (yurak urishdan to‘xtab qoladi yoki tez-tez ura boshlaydi) bir vaqtda sodir bo‘ladi, 

---

87 
 
organizmning ayrim qismlariga qon  kelishi o‘zgarib (uyalganidan rangi qizarib, qo‘rqqanidan 
oqarib ketadi), sekresiya bezlarining ishi buziladi (g‘am-g‘ussa ko‘z yoshi to‘kilishiga sababchi 
bo‘lsa, hayajonlanib ketganda og‘iz quriydi, qo‘rqqanida badandan «sovuq» ter chiqadi va hoqazo. 
Tananing ichki a’zolarida yuz beradigan jarayonlarning qayd qilinishi va kishining o‘zi tomonidan 
kuzatib borilishi nisbatan oson. SHu sababdan ham qadimgi zamonlardan buyon ularni ko‘p 
hollarda his-tuyg‘ularning sababchisi deb hisoblab kelingan. Xalq orasida haliga qadar ham 
«yuragim sezib turibdi», «yuragim g‘ash» va shu kabi iboralar saqlanib qolgandir. 
His-tuyg‘ular ba’zan har qanday psixik jarayonning faqat yoqimli,  yoqimsiz yoki aralash 
asorati tarzida boshdan kechiriladi. 
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil shaklni kasb etadigan o‘ziga 
xos kechinmalarni: emosiyalarni, affektlar (hissiy bo‘ronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish 
(stress) holatlarini va xususan his-tuyg‘ular (tor ma’nodagi so‘z bilan aytganda)ni hosil qiladi. 
«Hissiyot» («emosiya») va «his-tuyg‘u» degan so‘zlar ko‘pincha sinonimlar sifatida 
qo‘llaniladi. Torroq ma’noda olganda, hissiyot bu qandaydir bir oz doimiyroq his-tuyg‘ularning 
bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishidan iboratdir. «Emosiya» so‘zini o‘zbek tiliga aniq 
tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan ma’noni anglatadi. Hissiyot 
deb, masalan, kishining musiqaviy asarga nisbatan o‘rnashib qolgan xususiyati sifatidagi muhabbat 
tuyg‘usining o‘zini emas, balki konsert paytida yaxshi musiqiy asarni eshitayotib, boshidan 
kechirgan lazzatlanish, zavqlanish holatiga aytiladi. 
Kishini tez chulg‘ab oladigan va shiddat bilan o‘tib ketadigan jarayonlar affektlar (hissiy 
portlashlar) deb ataladi. Ular ongning anchagina darajada o‘zgarganligi, hatti-harakatlarni nazorat 
qilishning buzilganligi, odamning o‘zingi-o‘zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti 
va faoliyati o‘zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga 
sabab bo‘lagni uchun ham qisqa muddatli bo‘ladi: ular his-tuyg‘ularning bamisoli birdan lov etib 
yonib ketishiga portlashiga, bir zumda hamma yoqni to‘s-to‘polon qilgan shamolga o‘xshaydi. Agar 
oddiy hissiyot faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt bo‘rondir. 
Kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun hatti-harakatiga tus berib turadigan 
umumiy hissiy holatini ifoda etadi. Kayfiyat shodu xurramlik yoki qayg‘uli, tetiklik yoki lanjlik, 
hayajonli yokima’yuslik, jiddiy yoki engiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik va hokazo tarzda 
bo‘ladi. Kayfiyati yomon kishi o‘rtog‘ining xaziliga yoki tanbehiga kayfiyati chog‘ vaqtidagiga 
qaraganda tamomila boshqacha munosabat bildiradi. 
Psixologik ta’rifiga ko‘ra affektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirishining 
davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan his-tuyg‘ular boshdan  kechirilishning alohida 
shaqli kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress -  tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish degan 
so‘zdan olingan)dan, yoxud hissiy zo‘riqishdan iboratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, 
kishi xafa bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro‘y beradi. 
Stress kishining o‘ta faol yoki o‘ta sust harakatida ifodalanadi. Hissiy zo‘riqish holatida 
individning hatti-harakati kishi nerv tizimining tipiga, nerv jarayonlarining kuchliligi yoki ojizligiga 
jiddiy ravishda bog‘liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat). 
His-tuyg‘ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan 
kechirilishi chog‘ida ma’lum darajada seziladigan tash qi belgilariga ham ega bo‘ladi. YUzning 
ifodali harakatlari (mimika), qo‘l va gavdaning ma’noli harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko‘z 
qorachigining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi.  Kishi o‘zining qahr-
g‘azabini tevarak atrofdagilarga qo‘llarini musht qilishi, ko‘zlarini chimirib qarash, do‘q-po‘pisali 
ohang bilan namoyish qiladi. 
Asosiy hissiy holatlar quyidagilar (K.Izard klassifikatsiyasi bo‘yicha): 
qiziqish malaka va ko‘nikmalar rivojiga, bilim egallashiga moyillik tug‘diradigan ijobiy hissiy 
holat. 
quvonch- to‘la qondirilishi mumkin bo‘lmagan, har holda qondirilishi noaniq dolzarb bo‘lgan 
ehtiyojni qondirilishi mumkinligi bilan bog‘liq ijobiy hissiy holat. 
Hayratlanish-  to‘satdan ro‘y bergan holatlardan hissiy jihatdan ta’sirlanishning ijobiy yoki 
salbiy jihatdan aniq-ravshan ifoda etilmagan belgisidir. 

---

88 
 
Iztirob chekish. Hozirga qadar qondirilish ehtimoli ozmi-ko‘pmi darajada mavjud deb 
tasavvur qilingan hayotiy muhim ehtiyojlarning qondirilishi mumkin emasligi haqida aniq yoki 
shunday tuyilgan axborot olinishi bilan bog‘liq salbiy hissiy holatdir.