Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning o`rni

3.3.    Jismoniy  madaniyat,  ommaviy  sport  va  uning  turkumlanishi.  Insoniyat 

katta  zafarli  odimlar  bilan  XXI  asr  bo`sag’asidan  o`tib,  ijtimoiy  soxada  faqat 

yutuqlar,  g’alabalarga  erishish  bilan  chegaralanmay  ayrim  qiyinchiliklar,  qarama-

qarshiliklar, krizis xolatlari va ularni  yengish  yo`llarini  axtarishdek  muammolarni 

hal  qilishiga  to`g’ri  kelmoqda.  Jamiyatimiz  a`zolarining,  ayniqsa,  yoshlarning 

jismoniy  madaniyati  va  sport  sohasi  ham  bundan  istisno  emas.  Amalda  barcha 

mamlakatlarda  aholi  jismoniy  madaniyati,  sportni  rivojlantirishning  yangi 

g’oyalari  va  usullarini  intensiv  axtarish  hamda  ularni  amaliyotga  tadbiq  etish 

chora-tadbirlari  ko’rilmoqda  va  innovatsion  loyihalar,  yangi  dastur,  loyihalar  va 

boshqalarni ishlab chiqish ustida bosh qotirilmoqda. 

Jahondagi qator ilg’or, boy mamlakatlar AQSH, Olmoniya, Xitoy, Yaponiya 

va  boshqalarning  jismoniy  madaniyati  jihatdan  ham  imidji  yuqori.  Afsuski, 

preziden-timiz,  hukumatimiz  tomonidan  STT  jismoniy  madaniyati  bo`yicha 

amalga  oshirilayotgan,  qimmatiga  ko`ra  tariximiz  sahifasiga  zarhal  harflar  bilan 

yozishga  loyiq  bo`lgan  zafarli  ishlari  hozirgi  kun  uchun  orzu,  etishishimiz  lozim 

bo`lgan ulug’ niyat bo`lib qolmoqda. 

---

 

- 50 - 

Mamlakatimiz  va  xorijiy  tadqiqotchilarni  ko`rsatishicha,  salomatlikni 

yaxshilash  va  uning  profilaktikasi,  STT  jismoniy  madaniyati,  ommaviy  sport 

turlari mashg’ulotlarining turli shakllarini aralashtirib, qo`shib, majmuasini yaratib, 

ulardan  moddiy  jihatdan  katta  sarf  harajat  talab  qilmaydiganlarini  topib,  samarali 

uslubiyotlardan  foydalanish  bilan  qo`yilgan  maqsad  va  vazifalarni  hal  qilishda 

muhim rol o`ynaydi. 

Jismoniy  madaniyat  -  jamiyat  a`zolarini  jismoniy  barkamolikka  erishishini 

maqsadga  muvofiq  ravishda  amalga  oshirish  uchun  yaratilgan  moddiy,  ma`naviy 

boyliklar  va  ulardan  foydalanishning  maxsus  vositalari,  uslubiyotlari  va 

sharoitlarini  yaratish  hamda  ulardan  ratsional  foydalanish  bo`yicha  erishilgan 

yutuqlarning  majmuasidir.  Jismoniy  madaniyat  muayyan  tarixiy  sharoit  mahsuli, 

xalq boyligi va  mulki  bo`lib, shaxsni  har tomonlama  barkamolligining  mushtarak 

majburiy sharti bo`lib qolaveradi. 

Jismoniy  madaniyat  -  umuminsoniy  madaniyatning  tarkibiy  qismi 

hisoblanib, 

inson 

salomatligini 

mustahkamlash, 

jismoniy 

qobiliyatini 

rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy faoliyat sohasidir. Mavjud jamiyatning jismoniy 

madaniyati  holatini  asosiy  ko`rsatkichlari:  odamlarning  sog’lomligi  va  jismoniy 

chiniqganligi,  jismoniy  madaniyatning  tarbiya  va  ta`lim  sohasida,  ishlab 

chiqarishda,  turmushda  o`rni,  unga  amal  qilinayotganligi,  sportdagi  yutuqlar  va 

hokazolardir. 

Jamiyat a`zosining jismoniy madaniyatga egaligi, jismoniy - madaniyatlilik, 

jismining  sur`ati,  siyrati  bilan  kundalik  turmushiga  jismoniy  madaniyatni  sing-

dirilganligi  darajasi  bilan  jismoniy  salomatligi,  jismoniy  yetukligi,  barkamollikka 

erishish  uchun  moddiy-texnik  bazadan  zaruriy  darajada  foydalanayotganligi, 

jismining  harakat  -  sifatlarini  rivojlanganligi,  unga  biologik  yoshi  tomonidan 

qo`yilgan  talablarga  javob  bera  olishi,  STT  odobi  hamda  uning  udumlariga  oid 

hayotiy-zaruriy  malaka  va  ko`nikmalarga  egaligi,  o`qishdagi,  mehnatdagi  o`zaro 

muloqotlari, munosabatlari, axloqi, o`zini tutishida namoyon bo`ladi. 

 

---

 

- 51 - 

Jismoniy  yetuklik  -  inson  organizmining  asta-sekinlik  bilan  tabiiy 

shakllanishi,  tashqi  ko`rinishi  va  uning  xizmatining  o`zgarishi,  jismning 

imkoniyatlarini  nisbatan  yuqsori  darajaga  ko`tarishi,  bartqarorlashishi  va  asta-

sekinlik  bilan  pasayishidek  fazalar,  jismoniy  rivojlanganligiga  oid  nasldan-naslga 

o`tadigan,  avlodlaridan  meros  tabiiy-hayotiy  kuchlarining  darajasi  tushuniladi  va 

ular tabiatning ob’ektiv qonuniyatlari asosida sodir bo`ladi. Jismoniy barkamollik - 

jismoniy  salomatlikni  talab  darajasidagi  me`yori,  inson  jismining  harakat  fazi- 

latlarini  har  tomonlama  yuqori  darajada  rivojlanganligi  va  tayyorgarligi,  mavjud 

jamiyatda ularni shakllantirishni ob`ektiv imkoniyatlari hamda sharoitlarini yuzaga 

kelmaganligi sababli real haqiqatga aylanmay abstrakt g’oyaligicha qolgan, yuqori 

jismoniy yetuklik darajasi haqidagi tarixan shakllangan tasavvur tushuniladi. 

Amaliy  jismoniy  madaniyat  -  bevosita  kasb-hunar  faoliyati  sohasi  hamda 

undan  kelib  chiqadigan  talablar,  ijtimoiy  mehnat  sharoiti  bilan  bog’liq  maxsus 

jismoniy  tayyorgarlik  tizimi  bo`lib,  kasb-xunar  egasining  kasbiga  oid  harakat 

malakalari  va  ko`nikmalari  hamda  STT  madaniyatini  o`z  ichiga  olgan  amaliy 

jarayon tushuniladi. 

Jismoniy tarbiya - ko`p yillik pedagogik jarayon bo`lib, inson jismining formasi va 

funksiyasini  jismoniy  mashqlar,  sport,  STT  jismoniy  madaniyati  hamda  tabiatni 

sog’lomlashtiruvchi  kuchlari,  gigienik  omillar  orqali  shakllantirshni  o`z  ichiga 

oladi. 

Jismoniy tarbiya tizimi - tarixan shakllangan ijtimoiy idora (boshqaruv) turi 

bo`lib,  aholining  jismoniy  kamolotini  ta`minlash,  uning  xususiy  xizmatiga  kiradi. 

Bu  aholi  jismoniy  tarbiyasini  amalga  oshiruvchi  va  nazorat  qiluvchi  tashkilot  va 

muassasalarning shuningdek, g’oyaviy, ilmiy - uslubiy, dasturiy normalari asosini 

o`zida mujassamlashtiradi. 

Jismoniy  sog’lomlik  —  jismoniy  mashqlar  va  ommaviy  sport  bilan  STT 

jismoniy  madaniyat  mashg’ulotlari  davomida  tizimli  shug’ullanish  orqali  yoki 

jismoniy  yetukligi  darajasidagi  harakat  faolligiga  egalik,  organizmni  tashqi 

muhitning  noqulay  oqibatlari  va  kasalliklarga  qarshi  tura  olishi,  turmush,  hayotiy 

---

 

- 52 - 

faoliyatlarning talablariga normal munosabatda bo`la olishini o`z ichiga oladi. 

Sport  -  jismoniy  madaniyatning  tarkibiy  qismi,  STT  jismoniy  madaniyatining 

vositasi,  qadimgi  yunonlarning  so`zi  bo`lib,  «musobaqalashaman»,  «kuch 

sinashaman»  degan  ma`noni  beradi.  Sport  «o`quv  predmeti»,  «ommaviy-

sog’lomlashtirish  sporti»,  «katta  sport»  deb  xillanadi  hamda  jamiyat  manfaati 

uchun  xizmat  qiladigan  faoliyat  bo`lib,  inson  jismi,  unga  bog’liq  bo`lgan 

qobiliyatlarni rivojlantirish va takomillashtirish vositasidir. Bolalar sporti  - o`quv-

tarbiya  jarayoni  qonuniyatlariga  bo`ysunadi,  o`quv  fani  sifatida  umumiy  ta`lim 

maktablari  o`quv  rejalari  va  dasturlariga  qisman  kiritilgan,  bolani  sinfdan  va 

maktabdan  tashqari  faoliyatini  maqsadli  yo`naltirib,  optimal  harakat  faolligiga 

erishish, jismi etukligi uchun zarur bo`lgan jismoniy tarbiya vositasidir. 

Yoshlar  sporti  -  uning  mazmuni  atalishi  bilan  ifodalangan,  chegarasi  yosh 

gruppasi  bilan  belgilanadi,  asosan  katta  maktab  yoshi,  kasb-xunar  kollejlari, 

bakalavriyatning  talabalarini  sport  mahoratini  oshirish  va  katga  sportga  zahira 

tayyorlash vazifasini o`taydi. 

Kattta  sport - inson jismining madaniyatiga egalikning eng yuqori darajasi, 

yuqori  mahorat  bilan  namoyon  qilinadigan  faoliyati,  boshqachasiga  «oliy 

maqomdagi harakat» akti hisoblanadi. Ishlab chiqarishsiz, moddiy ne`mat yaratish 

bilan  bog’lanmagan,  o`quv  tarbiya  jarayoni  qonuniyatlariga  bo`ysundirilgan 

organizmning  «jismoniy  fazilatlariga»  katta  talablar  qo`yadigan  ko`p  yillik 

pedagogik jarayon. 

Ommaviy  sport  -  STT  jismoniy  madaniyatining  tarkibiy  qismi,  sog’lomlashtirish 

mashg’ulotlarining    yetakchi  vositasi,  yuqori  sport  natijalariga  erishishni  nazarda 

tutmaydigan,  bo`sh  vaqtini  aktiv  dam  olish,  sportga  bo`lgan  qiziqishini  qondirish 

maqsadida, layoqati shu sport uchun yetarli yoki yetarli emasligini e`tiborga olmay 

shug’ullanish imkoniyati bo`lgan sport mashg’ulotlari shakli.  

Sport  tayyorgarligi-  jismoniy  madaniyatga  egalik,  jismoniy  yetuklik  va 

barkamollikka  erishishning  mutaxassislashtirilgan  pedagogik  yo`nalishi  bo`lib, 

tarbiya  tizimining  manfaatiga  xizmat  qiladi  va  sportchini  nazariy,  ruhiy, 

---

 

- 53 - 

umumjismoniy,  maxsus  jismoniy,  sport  turi  texnikasi,  taktikasi  bo`yicha  hamda 

ma`naviy-ma`rifiy tayyorgarligini o`z ichiga oladi. 

Razminka  -  razminka  organizmni  «ishga  kirishish»ga  tayyorlaydigan 

maxsus tanlangan mashqlar kompleksi bo`lib, u har qanday aqliy, jismoniy mehnat 

yoki  sport  mashqi  va  sport  musobaqasini  boshlashdan  oldin  o`tkaziladigan 

maqsadli  yo`naltirib  tashkillangan  mashg’ulot  turi.  Razminka  mashqlari  sportchi 

organizmining  funksional  imkoniyatlarini    oshiradi,  uni  bo`ladigan  ishga 

tayyorlaydi, maksimal ish qobiliyatining yuzaga kelishi uchun sharoit yaratadi. 

Razminka mashqlari ta`sirida markaziy asab tizimining qo`zg’aluvchanligi optimal 

holatga  ko`tariladi;  moddalar,  gazlar  almashinuvi  asta-sekin  kuchayadi; 

oksidlanish  va  qaytarilish  reaksiyalari  tezlashadi;  depolardan  qon  aylanishi 

tizimiga  qon  chiqishi  natijasida  uning  tarkibida  qon  tanachalarining  soni  ortadi; 

gemoglobin  miqdori  ko`payadi;  nafas  tizimlarining  funksional  holati  kuchayadi; 

teri bezlarining ishi ortadi; asab tizimi va harakat reaksiyasining vaqti qisqaradi.          

           Har  qanday  jismoniy,  aqliy  mehnat  yoki  sportning  tanlangan  turi  bilan 

hamda turli xil kuch sinashuvlar, bellashuvlar va musobaqalar oldidan, organizmni 

xizmat 

faoliyatini 

yuqori 

yuklamadagi 

ishlarga 

tayyorlash 

maqsadida 

o`tkaziladigan  maxsus,  maqsadli,  yo`naltirilgan  jismoniy  mashqlar  bilan 

shug’ullanish mashg’uloti. 

STT  jismoniy  madaniyati  tarkibida  sport  -  Jismoniy  tarbiya  tizimi  tarixan 

shakllangan  ijtimoiy  birlashgan  tipi  bo`lib,  xususiy  xizmatiga  aholining  jismoniy 

kamolotini  ta`minlash  kiradi.  Bu  g’oyaviy,  ilmiy  -  uslubiy,  dasturiy  normalar 

asosini  shuningdek,  aholi  jismoniy  tarbiyasini  amalga  oshiruvchi  va  nazorat 

qiluvchi tashkilot va muassasalarnshg mujassamligidir. 

Sportning  ahamiyati  -  avvaliga  sport  so`zining  ma’nosi  o`yinni  ifodalagan, 

turli  xildagi  jismoniy  mashqlar  bilan  shug’ullanish  orqali  musobaqa  predmeti 

sifatida  ko`ngil  ochish  vositasi  deb  qaralgan.  XIX  asrning  oxiri  XX  asrning 

boshlariga kelib, yuqori natijalarga erishish maqsadida yoki musobaqalarda g’olib 

bo`lish,  shuningdek,  dam  olish  va  xalqning  ko’ngil  ochishi  faoliyati  sanalgan. 

---

 

- 54 - 

Shuning  uchun  ayrim  hollarda  unga  hayotiy  -  amaliy  ahamiyatga  ega  bo`lmagan, 

bilim  berish,  tarbiyalash  vazifalarini  hal  qilishga  loyiq  bo`lmagan  narsa  kabi 

baholangan. 

«Sportchi»  so`zi  talaffuz  qilinganda        faqat  kuchli,  chaqqon,  chidamli  va 

qaddi-basti kelishgan, to`g’ri  so`z, ruhan tetik, bag’ri keng,  nolishni  bilmaydigan, 

o`zining  yutuqlaridan  mag’rurlanib  ketmaydigan,  og’ir  holatda  g’am  o`zini 

hotirjam tuta  oladigan,  o`ziga-o`zini  bo`ysundira olgan, o`zidan ustun kelganga 

ochiq ko`ngillik bilan «tan» bera oladigan, nohaqliklarni ko`rsa, unga ko`z yumib 

keta  olmaydigan,  xushchaqchaq  yigit  yoki  qizni  ko`z  oldimizga  keltiramiz.  Ular   

boshqalarni   hurmatini   o`z   o`rniga   qo`ya oladigan, faqat chiroyli harakatlarini 

bajarish malakasiga ega bo`lmay, hissiyotlarini ham boshqara oladiganlardir, -deb 

yozadi  A.A.Ter-Ovanesyan,    1967,  o`zshshng  «Sport»  deb  nomlangan 

monografiyasida. 

Sport  mashg’ulotlarining  vazifalari  -  sport  trenirovkalari  va  musobaqalarda 

hal qilinadi. Sport trenirovkasi jarayonida organizmning shakl-shamoili va xizmati 

o`zgaradi,  jismoniy  rivojlanganligi  va  jismining  tayyorgarligi  yaxshilanadi. 

Shug’ullanuvchilar  sport  mashqlarining  texnikasi  va  taktikasini,  boshqa  kasbiy-

amaliy malaka va ko`nikmalarini hamda maxsus bilimlarini egallaydilar.  

Sport  mashg’ulotlari    belgilangan    ruxiy,    emotsional    eng  asosiysi 

intellektual  tayyorgarligiga  ta`sir  ko`rsatadi.  Sport  mashg’ulotlarining  yetakchi 

vazifalari: 

jismoniy  rivojlanganligini  yaxshilash  va  salomatligini  mustahkamlash  orqali 

jismoniy tayyorgarligini ta`minlash;  

sport  va  boshqa  jismoniy  mashqlar  texnikasiga  ega  bo`lish  orqali  -  texnik 

tayyorgarligini ta`minlash; 

sport taktikasini egallash orqali  taktik-tayyorgarligini ta`minlash; 

qator bilimlarga o`qitish bilan — nazariy, ruhiy tayyorgarligini ta`minlash; 

intellektual,  ruhiy,  emotsional  va  boshqa  belgi-langan  xususiyatlarni  rivojlantrish 

orkali - ruhiy tay-yorgarligini ta`minlash (14-1 rasmga qaralsin) yo`lga 

---

 

- 55 - 

qo`yiladi. 

Qayd  qilingan  sport  turlari  bilan  shug’ullanish  mashg’ulotlaridagi  vazifalar 

mazmun  va  moxiyatiga  ko`ra  asosan  sport  mahoratini  oshirish  maqsadidagi 

mashg’ulotlarda, 

ommaviy 

sport 

turlari 

orqali 

STT 

jismoniy 

madaniyatimashg’ulotlari va sog’lomlashtirish tadbirlarida xal qilinadi. 

 STT 

jismoniy 

madaniyati, 

uning 

yetakchi 

atamasi 

sanalgan 

«sog’lomlashtirish    trenirovkalari»,  «sog’lomlashtirish  mashqlari»ning  ilmiy 

asoslangan  ta`rifi  bo`lmagan,  hozirgacha  ham  yo`q.  Lekin  qator  mualliflar  bu 

tushuncha  yoki  atamaga  o`zlarining  fikrlarini  bildirmoqdalar.  Masalan, 

«aerobika»ning  asoschisi  K.Kuper  turg’un,  o`zgarmas  oddiy  holatdaligimizda  

kislorod    sarfi      bilan    bajariladigan  (aerob)    harakatlarni    sog’lomlashtiruvchi  

yuklamalari  deb  nomlash  zarurligini  uqtirmoqda.  Sog’lomlashtirish  maqsadidagi 

yuklamalar  trenirovkalar  davomida  yagona  umumiy  xususiyatga  ega  bo`lishi, 

ularning hajmi va intensivligi bo`yicha me`yoridan kuchli zo`riqish talab qiladigan 

darajada  bo`lmasligi,      bunday      yuklamalarni      organizmga      mosligi,  tanamiz    

resurslari        zahirasini        tugatib        qo`ymaydigan,  organizmni  rivojlantiradigan, 

takomillashtiradigan nafi bo`lishi lozim. 

Sog’lom  turmush  tarzi  madaniyatiga  egalarning  organizmida  odatga 

aylangan  mashg’ulotlar  natijasida  alohida  biologik  aktiv  moddalarning  yuzaga 

kelayotganligini  aniqlanishini  ilmiy  isbotlanishi  oxirgi  yo’llardagi  tadqiqotlarning 

yutug’i  deb  sanaladi.  Ular  organizmni  turli  xildagi  kasalliklar,  tashqi  muhitning 

zararli  oqibatlariga  qarshi  tura  olishini  -  himoya  funksiyasini  yaxshilanishi  bilan 

ham foydali ekanligi ko`rinib turibdi. 

Ayniqsa,  miyadagi  ayrim  o`zaro  uzviy  tuzilmalar,  ya`ni  alkogol  va 

narkotiklar  singari  ta`sir  etuvchi  og’riqqa  monand  hissiyotlarni  beradigan 

registorlar  bilan  o`zaro  faoliyatga  birlashib,  tabiiy  xursandchilik  holati,  xush 

kayfiyat,  bag’ri  kenglik,  fikrlashning  tiniqlashgani  yoki  uning  teskarisidek  tabiiy 

qo`zg’alishlarni  yuzaga  keltiradi.  Bunga  o`xshash  holat  tizimli  sog’lomlashtirish 

trenirovkalari  bilan  shug’ullanayotganlarda  ham  yuzaga  keladi.  Bu  fiziologik 

---

 

- 56 - 

protsess 

bo`lib, 

jismoniy 

mashqlarni 

shug’ullanuvchi 

organizmidagi  

yaratuvchanligi  bilan  bog’liq.  Qonda  yuzaga  kelgan  endofrinlar  alkogol  va 

narkotik orqali hosil bo`lgan patologik qo`zg’atuvchilarni bloklab asta - sekin siqib 

chiqaradi.  Jismoniy  mashqlarni  inson  organizmidagi  zararli  holatlarga  nisbatan 

o`ziga xos roli ham shundan iborat. 

Salomatlik  trenirovkalari  bilan  shug’ullanuvchilar  ayrim  holatlarda 

sportchilar uchun ham salbiy ta`sir etuvchi eng ko`p uchraydigan, ayrim holatlarda 

yashirin  kechadigan  yuqumli  kasalliklarni  yuqishi  haqida  ham  ma`lum  bilimlarga 

ega bo`lishni taqozo etadi. 

Xronik  angina,  tishlar  kariesi,  furunkulez,  o`t  pufagidagi  infektsiyalar  va 

boshqa  kasalliklar  o`zini  sezdirmay  rivojlanayotganini  bilmay  mashq  qilishni 

oqibati  yomon  bo`lishi  mumkin.  Jismoniy  yuklama  yoki  harakat  faolligi  tabiiy 

ravishda  organizmda  qon  aylanishini  tezlashtiradi,  bu  o`z  navbatida  yashirin 

kechayotgan  yuqumli  kasallik  mikroblarini  joyidan  yuvib,  tez  oqayotgan  qon 

tarkibida boshqa organlarga tarqatadi. Yangi kasallik o`choqlarini yuzaga keltirishi 

mumkin.  Qolaversa,  organizm  xronik  kasalliklar  paytida  o`zining  himoya 

energiyasini  kasallikka  qarshi  sarflayotgan  paytida  o`sha  energiyasini  muskul 

ishiga  (mashq  bajarishga)  sarflashga  to`g’ri  kelishi  organizmni  funktsiyasining 

pasayishiga  sabab  bo`ladi.  Natijada  jismoniy  mashqlar  bilan  shug’ullanish  orqali 

yuzaga  keladigan  sog’lomlashtirish  effektini  bermasligi  mumgan.  Salomatlikka 

ziyon  yetkazishi  aniq.  Ayrim  holatlarda  yurak,  buyrak,  o`t  pufagi  va  boshqa 

organlarda hosil bo`lgan yoki yashirin kechgan kasalliklarni jismoniy mashq bilan 

shug’ullanish  orqali  sodir  bo`lgan  kasalliklar  deb  qabul  qilinib,  mashqlarni 

to`xtatilishi ham sodir bo`ladi. 

Har  bir  STT  jismoniy  madaniyatining  sohibi,  ongli  ravishda,  ixtiyor  qilib, 

salomatligini 

jismonyy 

mashkdar 

bilan 

shug’ullanish, 

sog’lomlashtirish 

trenirovkalari  orqali  amalga  oshirishni  maqsad  qilib  qo`yibdiki,  o`zidagi  mavjud 

xronik kasalliklarini davolamay, bunday mashg’ulotlarni boshlashni oqibati haqida 

puxtaroq o`ylashi maqsadga muvofiq. 

---

 

- 57 - 

Ko`p  uchraydigan,  yo`l  qo`yiladigan  xatolardan  biri  davolanib  ulgurmay, 

jismoniy  mashqlar  bilan  shug’ullanishni  boshlab  yuborishdir,  natijada  gripp, 

angina, o`tkir respirator kasalliklari vujudingizni tark etmaydi. Subektiv salomatlik 

-  «klinik»  deb  nomlanadi,  tuzalgandeksiz,  lekin  har  doim  ham  «anatomik» 

sog’lomlik (tuzaldi)ga muvofiq kelmaydi. Ayrim  holatlarda shoshilib mashg’ulot-

larga  kirishish  hali  kasallikka  qarshi  kurashib  o`zining  quvvati  zahirasini  tiklab 

ulgurmagan  jismimizni  zo`rlash  demakdir.  Kasallikdan  so`ng  ayrim  to`qima  va 

hujayralar o`z funktsiyasini tiklab ulgurmaydi. 

«Universiada»  g’olibi  anginani  o`tkazib  ulgurmay  shoshilib  trenirovka 

mashg’ulotlarini  boshlab  yuboradi.  Shoshilish  natijasida  yurak  mushaklari 

shikastlanib, turg’un aritmiyaga yo`liqadi. So`ng ikki oylik kuchli davolash kursini 

o`tishga  majbur  bo`ladi.  Sportda  yuqori  natijalar  ko`rsatish  davri  -  «sportdagi 

karyera»  sini  endi  2  yilga  orqaga  surishga  majbur.  O`tkir  yukumli  kasalliklardan 

so`ng  ma`lum  muddat  sog’lomlashtirish  trenirovkalari  to`xtatiladi.  Klinik 

davolashdan  so`ng  kasallik  alomatlari  (yo`tal,  tana  haroratini  ortishi,  og’riqlar) 

to`la  yo`qolgandan  so`nggina  mashqlanishni  boshlash  mumkin.  Bu  muddat, 

masalan,  anginadan  4-10  kundan  so`ng,  bronxit,  virusli  infektsiya,  oshqozon, 

ichakdagi  buzilishlardan  so`ng  6-8  kun  o`tkazib,  o`pkaning  shamollashi, 

dizenteriyadan so`ng kamida 18 kundan , miyani chayqalishi, o`tkir revmatizmdan 

so`ng 30 kun o`tkazib, shug’ullanishga ruxsat berish mumkin. 

Albatta  kasalliklar  har  kimda  turlicha  kechadi.  Qayd  qilingan  kunlar  taxminiy, 

faqat vrach ruxsatidan so`nggina shug’ullanishni boshlashi mumkin. 

Xulosa  qilsak,  «Sog’lomlashtirish  trenirovkalari»  paytidagi  jismoniy 

yuklamalar  yashirin  kechayotgan  kasalliklarni  o`tishini  kechiktirishi,  ularni  og’ir 

kechishiga  sabab  bo`lshni  mumkinligi  haqidagi  bilimlarimiz  boyidi.  Shu  bilan 

birga vrach nazorati zaruriyatdir.  

Trenirovka  mashg’ulotlarining  sog’lomlashtirish  effektini  muhim  faktori, 

chegara  hisoblanmagan  yuklamalar  shartiga  rioya  qilish.  Shuning  uchun  birinchi 

darajaga yuklamani hajmi va intensivligini qat`iy dozalash muammosi chiqadi. Bu 

---

 

- 58 - 

muammoni  hal  qilish  odam  organizmidagi  energetik  jarayonning  miqdorini  va 

uning sifatini nazariy taxlil qila olish bilimini talab qiladi. Shuning uchun muskul 

bioquvvatini  o`rganish  muammosi  mavjud  bo`lib, uni  hal qilish  ustida tadqiqotlar 

yo`lga qo`yilgan. 

Sog’lomlashtirish  trenirovkalaridagi  jismoniy  mashqlarning  ijobiy  ta`siri 

faqat  inson  organizmining  eng  muhim  organlari  va  tuzilmalarining  funksiyalarini 

yaxshilashidagina  emas,  balki  mashqdan  so`ng  bardamlik,  kayfi  chog’lik,  xush 

hollikni qo`shishidadir. Bu o`z navbatida aktivlik (tonus) energiyasini qo`zg’atish, 

organizmning  tashqi  muhitning  turli  noqulay  omillarining  ta`sirlariga,  jumladan, 

yuqumli  kasalliklarga  chalinishini  oldini  olish,  kasallikni  yengish,  chidamlilikni 

oshirish va boshqalarda o`zining samarasini namoyon qilmoqda. 

Hozirgi  kundagi  ilmiy  tadqiqotlar,  maxsus  adabiyotlar,  qarshi  va  uni  oldini 

olish muammosini o`rganish natijasida «ko`pchilik bevaqt, belgilangan muddatdan 

oldin  o`lib  ketayotganligi»  haqidagi  asosli  dalillar,  ma`lumotlarni  keltirmoqdalar 

va uning sabablari haqidagi xulosalarni bermoqdalar. 

Eng  avvalo,  tabiiy  fiziologik  va  patologik  qarilik,  ya`ni  organizmning 

keksayishidan  kelib  chiquvchi,  uning  barcha  organlari  va  tuzilmalari  faoliyati, 

birinchi  nav-batda,  markaziy  asab  tizimi  faoliyatining  funktsiyasini  sustlashshpi 

natijasida vujudga keladigan bevaqt, muddatidan oldin qarish mavjudligi aniqlandi. 

M.M.Mirraximov,T.S.Meymanalievlar  boshchiligidagi  bir  guruh  olimlar  1985-

1990  yillardagi  olib  borgan  tadqiqotlari  orqali  hozirgi  20-59  yoshdagilar 

organizmining ko`pchiligi salomatligi, jismoniy rivojlanganlIgi, jismoniy yetukligi 

haqidaga  bilimlari  zahirasi  o`ta  past  bo`lib  (-3-7%  atrofida),  jismoniy  mashqlar 

bilan  shug’ullanish,  me`yorli  harakat  faolligidan  foydalanib  yashash,  uzoq  va 

sog’lom yashash vositasi ekanligidaligini bilmasligidan, degan xulosaga keldilar. 

Mashxur  xirurg  professor  Razumovskiy  Qozon  universitetida  o`zi  ishlab 

salomatligini  nazorat  qilib    turgan  15  ta  professorni  bevaqt    o`lib  ketganligini 

yozib, unga sabab qilib, aqliy mehnat ahli asosan o`tirib ishlashi oqibatida turmush 

tarzi lozim darajadagi harakat faolligi orqali kechmaganligida deb ko`rsatdi. 

---

 

- 59 - 

Hozir bir necha asr avval ham harakat, jismoniy mehnat uzoq umr ko`rishda, 

kasalliklarning,  ayniqsa,  katta  yoshdagi  kishilarga  xos  bo`lgan  gipertoniya 

kasalligining , stenokardiyani, atterosklerozning oldini olishdagi ijobiy ta`siri 

isbotlangan.