Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

3 .4 . Baholarning shakllanish dinamikasi va tarixi
Hozirgi davrgacha baholar tizimida bir q a n c h a o ‘zgarishlar 
am alga oshirildi. Baho tizimidagi o bzgarishlarga inflatsiya va 
davlat siyosati ta 's ir qiladi. Baholarni tez s u r’atlar bilan oshib 
ketishining birinchi davri 1 9 1 4 - I 9 2 l - y i l l a r n i o ‘z ichiga 
oladi (b a h o la r 6800 m arta oshdi). Pul islohoti o ‘tkazildi. 
M uo m alad a n sovet pul birligi olinib, 1929- yilgacha barq aror 
valuta b o i g a n chervones joriy qilindi.
B aholarning ikkinchi oshish davri 1929 — 1947-yillarni 
o ‘z ichiga oladi (baho lar 20,1 m arta oshdi). 1947- yilda k o n - 
fiskatsiya tip id ag i pul islohoti o 'tk azildi. 1930-yilda o 'tk a -
zilgan soliq islohoti ko‘pgina soliqlar o ‘m iga yagona soliqning
32

---

joriy qilinishiga olib keldi. 1939- yilda yengil sano atda коЧага 
va c h a k a n a b a ho larn in g shakllanish tamoyili o ‘zgardi, ikki 
prcyskurantli tizim joriy qilindi:
1. Aholi u c h u n c h a k a n a baholar.
2. M ahsulot tayyorlovchilar u c h u n o borot solig‘isiz ulgurji 
(коЧ ага) baholar.
1937- yil 1- yanvardan chakana baholar pasaytirildi. U davrda 
chakana baholarni pasaytirish aholining turm ush darajasini oshi- 
ruvchi asosiy y o lla rd a n hisoblangan, bu maqsad uchun iste’mol 
fondi uchun ajratilgan m ablag'dan % qismi ajratilgan edi.
Barqaror chakana baholar 1990- yilgacha om m aviy tovarlar 
u c h u n saqlanib qoldi. N o n va non m ahsulotlari u c h u n 1954- 
yildan, go^sht va sut mahsulotlari uchun 1962- yildan barqaror 
c h a k a n a b a h o lar am al qila boshladi. R espublikamiz m usta- 
qillikni q o ‘lga kiritishi bilan baholar tizimida ham o ‘zgarishlar 
amalga oshirildi. 1994- yil iyulda pul islohoti amalga oshirildi. 
Milliy pul birligi so‘m qilib belgilandi. Bu islohot o ‘z navbatida 
b a h o la rn in g turlariga t a ’sirini k o ‘rsatdi. B aholarni e rk in - 
lashtirish b o ‘yicha c h o ra -ta d b irla r amalga oshirildi. Baholar 
tizim idagi o ‘zgarishlar x o ‘jalik subyektlarini m a h su lo t va 
tovarlariga mustaqil ravishda baholarni belgilashlariga imkoniyat 
yaratib berdi.
Qisqa xulosa
B ozor xo^jaligida tov ar-p ul m unosabatlari, qiym at qo nu ni 
bilan birga b a h o h a m amal qiladi. B ahoning ijtimoiy-iqtisodiy 
tabiati o ‘zgarib boradi, b a h o ishlab chiqarish m unosabatlarini 
o ‘zida aks ettirib, davlat to m o n id a n ishlab chiqarish sam ara- 
dorligini oshirish va aholining tu rm u sh farovonligini t a ’m in - 
lashga ta ’sir etuvchi instrument sifatida foydalaniladi. Baholarni 
asosan bozordagi holat (talab va taklif) belgilab beradi. Bozor
33

---

iqtisodiyoti rivojlanishi bilan x o ‘jalik subyektlari faoliyatida 
h a m baholash b o ‘yich a o lzgarishlar am alga oshadi.
N a zo ra t savollari
1. B aholar va bo sh q a kategoriyalarning bog‘liqligini tu sh u n tirin g .
2. B aholarni shakllantirishda talab va taklifning o 'rn i qanday?
3. Egri talab va taklifning m ohiyati.
4. T alab va taklifning elastiklik darajasi n im a?
5. Baholi va bahosiz raqobatning baholarga ta ’siri.
6. Bahoga talabning ta ’siri.
7. Raqobat va baholarni belgilash.
8. B ozor k o n y u n k tu rasin i tu sh u tirib bering.