Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

16 

library.ziyonet.uz/ 

 

oldin mavjuddir, mantiq kuchi bilan emas, balki his — ruh vositasi bilan, ya’ni intuitsiya 

yordamida bilib olinadi. Chunki haqiqat insonning oʻzining qalbida, koʻngil koʻzgusida. 

Fahmlagan boʻlsangiz, dunyoni bilishning bu usuli nemis olimi I. Kant (XVIII asr)ning 

«narsa oʻzida» va «aprior» (tajribadan avval mavjudlik) tushunchalari ostida 

rivojlantirgan falsafiy ta’limotga oʻxshab ketadi. Biz ham xuddi shuni ta’kidlamoqchi 

edik, ya’ni tasavvuf ba’zi tadqiqotchilar aytmoqchi bir din oʻrniga kelgan yangi, 

murakkablashtirilgan va mistik tuygʻularni qondirishga xizmat qiluvchi ikkinchi din 

emas, balki olamni bilishga yoʻl ochgan, shu sababli ham fikriy-hissiy mushohadakorlik, 

hur fikrlilikni yoqlab, insonni tadqiq etishga diqqat qilgan katta falsafiy oqimdir. Ana shu 

jihati bilan u dinga nisbatan olgʻa tashlangan muhim qadam boʻldi va bashariy tafakkur 

taraqqiyotiga shubhasiz ijobiy ta’sir koʻrsatdi. Alisher Navoiyga oʻxshash gumanist 

mutafakkirlar uchun esa u inson tabiati va tiynati haqida, jamiyat, hayot voqea-hodisalari 

mohiyati toʻgʻrisida oʻylashga imkon beradigan qidirish-izlanish, tayanch nuqtasi boʻlib 

xizmat qilgan. Ulugʻ shoir buni birinchi devoniga kiritgan: 

 

Xarobot aro kirdim oshufta hol, May istarga ilgimda singʻon safol, — deb yakunlovchi 

tarje’bandida ravshan bayon etgan. Tarje’bandni oʻqir ekanmiz, muallifning rozi dilidan 

ogoh boʻlamiz, chunki u yoshligidan boshlab har xil ilmlarni oʻrgangani. har xil 

«sarguzasht»ni boshidan kechirib, dunyo va uning odamlari haqida koʻp mulohaza 

yuritganini yozadi. Shohu sultonlar dabdabasi, shayhul islomu ulamo-umarolar, man-man 

degan donishmandlar suhbati uni qoniqtirmagan, ularning birortasi ham inson qarshisida 

paydo boʻladigan minglab savollarga javob berishga qodir emas edi. «Nazar ayla bu 

korgoh vaz’iga, ki ortar tamoshosida hayratim», deydi shoir. Olam mohiyati nimadan 

iborat, inson nega dunyoga keladi va yana nega ketadi? Nega inson zoti bir xil emas? 

Firibgarlik, qonxoʻrlik, riyo, yolgʻon qayerdan kelib chiqqan? Bu va bunga oʻxshash 

savollar Navoiyni hamisha qiynab kelgan. Na oʻzimning «Sa’i ila fikratim», «na kasbi 

ulum etti hal mushkulim», deb yozadi u. Yuragida har xil andeshalar, shubhalar kezgani, 

lekin zamona tafakkuri doirasidan batamom chiqib ketishga jur’at qilolmaganini eslatadi. 

Va oqibatda: 

 

Mening boshima bas qotigʻ tushdi ish, Chu toq oʻldi bu dard ila toqatim, — deya oʻzini 

tasavvuf bilan ovutadi. ya’ni «may bilan ulfat» tutinadi. Shunday qilib, tasavvuf 

Navoiyga jaholatdan qutulish, dunyoni bilishga chanqoq yurakni ma’lum darajada 

tinchitishga koʻmak bergan. Buning ikkita sababi bor: birinchisi shuki, Navoiy yashagan 

zamonning aqliy taraqqiyot darajasi, fan rivoji real dunyo voqealarini ilmiy asosda 

tushuntirishga ojizlik qilardi. Ikkinchisi esa, bu yana muhimroq, insonning aqliy 

imkoniyatlari, donoligi bilan axloqi, a’mol-niyati orasida mavjud boʻlib kelayotgan 

nomuvofiqlikdur. Navoiy aqlu zakovati hayratlanarli, qilni qirq yoruvchi kishilar ichida 

nafs domiga tushgan, zulm va badkirdorligi bilan mashhur boʻlganlarni koʻp koʻrgan edi. 

Shuning uchun ulug insonparvar shoir axloqiy fazilatlar tarbiyasini birinchi oʻringa 

qoʻyadikim, bu ham tasavvufona murojaat etishga olib kelardi. Zero, tasavvuf butun 

e’tiborni aynan inson axloqini poklashga qaratib, shu maqsadda turli yoʻl-yoʻriqlar, 

amaliy tadbirlar ishlab chiqqan edi. Tasavvuf odamni vijdoni bilan yuzma-yuz qoʻyib, 

---