Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

III-BOB. TAHLILLASh MODELLARI VA ALGORITMLARI.

3.1. Texnologik isroflarning modellari va algoritmlari.

Elektr uzatish yo‘li (EUY) transformator, elektr o‘lchash asboblarining isroflari modellari va algoritmlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar berilgan.

Tayanch iboralar: Oldindan, o‘tgan vaqt, hozirgi vaqt hisoblari, texnologik yoki texnik isroflarni, Iste’mol toki, solishtirma qarshiligi, to‘liq quvvat oqimi

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, elektr energiya energiyaning boshqa turlari, masalan issiqlik energiyasiga nisbatan alohida xususiyatga ega. Bu xususiyatning biri, elektr energiyaning qandaydir masofaga uzatganda, elektr uzatish yo‘li (EUY) transformator, elektr o‘lchash asboblari va boshqa elektr uskuna hamda tuzulmalarda, ularning fizikaviy xususiyatlariga ko‘ra, uzatilayotgan elektr energiyaning bor qismi yo‘qoladi (isroflanadi). Bu isroflar elektr tarmoqning kuchlanishi, EUY ning qarshiligi, iste’mol rejimi, quvvat koeffisienti va hokazo bir qator kattaliklarga bog‘liq. Uzatilayotgan elektr energiyaning isrofi 4-15 % ni tashkil etadi. Albatta, bu texnologik yoki texnik deb ataluvchi isroflarni iloji boricha kamaytirish zarur. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda bu isrof 5-6% ni tashkil etsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 10-15 %ni tashkil etadi. Shuni ham aytib o‘tish joizki, bu isroflar tarkibiga noqonuniy iste’mol qilinadigan elektr energiya, ya’ni “Inson omili” natijasida paydo bo‘ladigan elektr energiya ham kiradi.

Demak, birinchidan bu isroflarni hisoblash kerak.

Hozirgi vaqtda barcha elektr energetika tizimlarida uch turli hisoblar amalga oshiriladi:

1. 
   Oldindan hisoblar;
   
2. 
   O‘tgan vaqt hisoblari;
   
3. 
   Hozirgi vaqt hisoblari.
   

Ikkinchidan, isroflarning haqiqiy miqdorini yuqori ishonchlilik bilan aniqlash lozim.

Demak, hisoblash usuli isroflarning yuqori aniqlik bilan ishonchliligini ta’minlash lozim, chunki bu hisoblar asosida me’yoriy isroflar hisoblanadi va shu asosida territorial (viloyat, tuman) elektr tarmoqlar butun mamlakat elektr tizimidan, ya’ni elektr stansiyalardan olingan elektr energiya (sotiladigan mahsulot) qaysi qismi sotiladi, qaysi qismi isroflanishi aniqlanadi va shu asosida moliyaviy hisoblar amalga oshiriladi. Demak, isroflarni hisoblash ifodasi, haqiqiy texnik isroflarni yuqori aniqlik bilan aks ettirsh shart.

Shuning uchun elektr energetika rahbariyati, me’yoriy (normativ) isroflarni hisoblash ifodalarni ko‘rsatadi va ayni shu ifodalar asosida hisoblangan isroflar nazorat qilinadi va hisobotlar, moliyaviy hujjatlarga aks ettiriladi.

Elektr energiyasi texnik isroflarini hisoblash ifodasini tahlil qilishdan avval, elektr tarmoq tushunchasi bilan tanishamiz.

Elektr energiyasini ishlab chiqaradigan elektr stansiyalardan to iste’molchilarga yetkazib beruvchi barcha uskuna, asboblar majmuasi elektr tarmoq deyiladi. Bu uskuna, asbob, tuzulmalar quyidagilar: Elektr uzatish yo‘l (EUY), kuchlanish o‘zgartiruvchi (kuchaytiruvchi yoki pasaytiruvchi uskunalar-transformatorlar), elektr energiya o‘lchov majmuasi, kuchlanish va toklarni o‘lchov tuzilmalari, o‘chirgichlar va hakazo asbob-uskunalar k iradi. Har bir elektr tarmoq ikki, asosiy elementlar sodda qismdan iborat:

1. 
   Elektr uzatish yo‘li (EUY) elementar qismi;
   
2. 
   Transformator podstansiya. 3.1.- rasm