Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

Касаллик­
лар номи
Шифохонага
борганлар
Шифохонага
бормаганлар
Жами
Даво-
ланган
Вафот
этган
Касал-
ланган
Вафот
этган
Бемор­
лар
Вафот
этганлар
Сурункали
тошма
116
-
4963
-
5067
-
Таносил 
касал лик- 
лари
2159
10
4418
-
6577
10
Кичима
(чесотка)
41
-
2538
-
2579
-
Нимжон
яра
607
2
4462
-
5069
2
Уткир
тошмалар
22
-
650
-
672
-
Руйхатда келтирилган беморлар Фаргона водийсининг туб 
ах,олиси ва *арбийлари *исобидан тузилган. Шуни *ам айтиб 
утиш керакки, мах,аллий амбулатор беморлар *ам касалхона- 
га уз касалларини курсатиш ва дори олиш ма^садида ташриф 
буюрганлар. Купчилик беморлар даволанишнинг кейинги бос- 
^ичига тез-тез келмаганлар. Касалликнинг кейинги даволаниш 
боскичи шифокорларга номаълум булган. Натижада беморлар- 
нинг кейинги ах,воли ани^ курсатилмай, «тузалган», «даволан- 
ган» деб *айд этилган х,олатлар *ам учраган. Баъзан умидсиз, 
огир а^волдаги ма^аллий беморлар уз я^инлари томонидан 
шифохонадан уйларига олиб кетилган. Беморлар уз уйларида 
якинлари атрофида сунгги кунларини утказишни истаганлар.
’ Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. Т.З. - Новый Маргилан, 1890. - С.5.
125


Диний ва миллий урф-одат, анъаналарга кура уларни бундан 
Кайтаришнинг иложи булмаган. Шунинг учун кисоботларда уз 
уйларига олиб кетилган беморлар, гарчи бир соат ёки ундан 
кейинрок вафот этган булсалар кам, «тузалган», «шифо топ­
тан» дея кайд килинган1.
Фартона водийси мисолида олсак, 1881 - 1886 йиллар ичида 
тери тошмалари, кутир, кичима касалликпари билан 1000 киши- 
дан 91 таси касалланган, уларнинг баъзилари шифохоналарга 
келиб даволанган, баъзилари умуман келмаган. Айникса, бу 
касалликлар Фартона водийсидаги киртизларда кенг таркалган. 
1884 йили Наманган уездининг врачи Благовещенский Кетмон- 
тепа волостидаги барча аколини сувчечакка карши эмлаган. 
Шунга карамай, аколи орасида турли хил тошмалар кенг тар­
калган. Докторнинг айтишича, Кетмонтепадаги киртизларнинг 
90% да тери тошмалари аникпанган. Аёл, эркак ва болалар ки­
чима билан отриганлар. Гарчи Кетмонтепа волости бошка кир­
гиз волостларига Караганда энг фаровон, тоза ва озода кисоб- 
ланса-да, бу касалликлар кудудда эпидемия даражасига етган.
Куп колларда кутир ва кичима касалликпари тананинг бош 
кисмида учрагани сабабли макаллий халк уни «кал» деб ном- 
лаган. Бу касалликдан намуна олиб, микроскоп остида тек- 
шириб курилганида замбурут (Achorion Schoenleinii) топилган. 
Макаллий беморлар бу касалликни даволаш максадида куп- 
рок макаллий табибларга мурожаат килганлар. Табиблар бу 
касалга карши олтингугурт, нефтдан малкам сифатида фойда- 
ланганлар1
2.
Тери касалликпаридан бири экзема булиб, асосан, бола­
лар орасида кенг таркалган. Шунингдек, 18 ёшгача булган утил 
болаларнинг бошлари экзема билан копланган колатлар кам 
учраган.
1 Уша ерда. - С.5.
2Федченко А.П. Путешествия в Туркестан. - М., 1950; Батафсил *аранг: Отчет 
Туркестанской ученой зкспедиции с 16 апреля 1869 г. по 15 апреля 1870 г. Изв. 
Общ. Любит. Естествознание. 1871. Т. VIII. Вып. 1.
126


Жумладан, Андижон я^инидаги Х,азрат Аюб чашма минерал 
сувлари турли хил тошмалар, сифилис (захм) ва бсища касал- 
ликларни даволашда кулланилган. Шунинг учун ма^аллий 
хал^ бу ерларга шифо излаб узсиупардан келган. Улар бу ер- 
даги «мукаддас» деб *исобланган кабрни зиёрат килганлар1.
1877 йилдан ушбу чашманинг руслар орасида х,ам ах,амия- 
ти ошиб борган. Минерал сувларнинг шифобахшлигини эъ- 
тиборга олган расмий хукумат бу ерда >;арбий лазарет барпо 
этган. Шундан сунг ушбу масканда ма^аллий халкдан таш^ари 
рус беморлар *ам даволана бошлаган. Даврий матбуот са*и- 
фаларида кайд этилишича, 1879 йилнинг узидаёк бу ерда 25 
нафар одам минерал сувларда даволанган. Кавказ минерал 
сувларида булган рус доктори, бальнеолог1
2 Пашкевич Аюб 
чашмаси сувларини текшириб куриб: «Сизлардаги ма^аллий 
чашма минерал сувлари уз таркибига кура эътиборга лойик бу- 
либ, айнан Кавказ минерал сувларидек булмаса *ам, ни^оятда 
фойдалидир. Агарда тугри даволаш усули кулланилса, ижобий 
натижалар беради»3, - деган хулосани берган. Матбуот са*и- 
фаларида кавказча усулда минерал сувлар билан даволаш 
Аюб чашмалари минерал сувларида х,ам куллаш мумкинли- 
ги кайд этилиб, бу даволаш хусусида батафсил маълумотлар 
келтирилиб утилган. Унга кура, бу минерал сувда чумилиш бир 
кунда 1 5 - 2 0 даки^адан ошмаслиги керакпиги таъкидланиб, 
бир марта *ам етарли >;исобланган. Даволаниш ва^тида эрта 
ётиб, эрта туриш лозимлиги у^гирилган.
Бундан таищари, чашма минерал сувлари ёрдамида турли 
хил сурункали касалликлар, бугимлар шамоллаши о^ибатида 
кечадиган о гр и ^а р , суякларнинг кучли шамоллаши, ревма­
1 Заметка о Хазрэт-Аюбских минеральных источниках // Туркестанские ведо­
мости. 1882. №30.
2 Бальнеолог-физиотерапевт шифокор булиб (лотинча «balneum» - *аммом, 
ванна, чумилиш), тиббиётда минерал сувлар, шифобахш лойлар билан бемор- 
ларни физиотерапия, курортология булимида беморларни даволайди.
3 Заметка о Хазрэт-Аюбских минеральных источниках // Туркестанские ведо­
мости. 1882. №30.
127


тизм, орка миянинг сурункали касалликпари, асаб касаллик- 
лари, аёллар касалликлари, нафас йуллари касалликпари, 
томирларнинг варикоз кенгайиши, невралгия, гиперестезия, 
анестезия, периферик фалажлик ва бошка касалликпар кам 
даволанган1. Ракамларга мурожаат киладиган булсак, 1884 
- 1886 йилларда чашманинг иссик ишкорли суви турли тош- 
малар ва ревматизмга чалинган рус карбий аскарларининг 66 
нафаридан 32 нафарини даволаган. Шунингдек, 25 нафар бе- 
морнинг а*воли енгиллашган, 9 нафарида эса касаллик узга- 
ришсиз колган1
2.
Улкада кенг таркалган таносил касалликпаридан яна бири 
сифилис булган. Макаллий халк томонидан «захм», Фаргона 
водийсида эса «мараз» деб аталган.
Сирдарё вилояти тупламларининг бирида кайд этилишича, 
бу касаллик вилоятдаги жами беморларнинг 9 фоизини таш- 
кил этган3. Кадимдан мах;аллий халк амалиётда бу касалликни 
даволашда симобдан фойдаланган.
Ушбу касаллик асосан 3 турда кщ ан: 1) тартибсиз жинсий 
муносабатлар туфайли; 2) бу касалликка чалинганлар билан 
бир оилада яшаш, ночор турмуш шароити (хонадаги ёруг- 
ликнинг етишмаслиги, умумий идиш-товоедан фойдаланиш, 
чойшаблар ва бошкалар сабабли). Бунда асосан болалар, 
мекмонга келган болаларни эмизиш, колаверса, болаларнинг 
бирга уйинлар уйнаши оркали юккан; 3) сифилиснинг ирсий 
тури *ам мавжуд булиб, бунда касаллик наслдан-наслга ут- 
ган. Биринчи ва иккинчи даражадаги юкишга сабаб аколининг 
зич жойлашганлиги, ташки таъсирлар деб баколанган. Каерда

Рождественский М. Хазрэт-Аюбские теплые воды и Джелял-Абадская сани­
тарно-гигиеническая станция // Ежегодник Ферганской области. - Новый Марге- 
лан, 1902.- С . 6 6 - 9 9 .
2Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. Т.1 - 3. - Новый Маргилан, 1890.- С . 205.
3 Шишов А. Сарты. Этнографическое и антропологическое исследование. 
Сборник материалов для статистии Сыр-даьинской области. Том XI. - Ташкент: 
Типог. Ильин, 1904. - С.469.
128


аколи зич жойлашган булса, уша ерда касаллик юкиш хавфи 
ошган. Сифилис касаллиги кишлокларга Караганда шакарда 
куп учраган. Биринчи даражали сифилис касаллигининг юкиш 
хавфи куйидагича изокланган. XIX аср охирларига келиб рус 
ва макаллий халкнинг турмуш даражаси жадал тарзда узгар- 
ган. Темир йул, пахта саноати туфайли кам аколининг кара- 
катланиши кучайган. >^акикий ишчилар сони ортган. Маиший 
турмуш даражаси х,ам узгара бошлаган. Окибатда бу касал- 
ликнингёйилиши кам кенгая борган. Айникса, савдо ва саноат- 
га якинлашган эркаклар бу касаллик билан касалланиб, кейин 
уз оилаларига бориб юктирганлар. Ушбу даврда кукумат очган 
шифохоналарга болаларга Караганда катталар кам мурожаат 
килган. Айникса, макаллий аколи сифилиснинг огир куриниш- 
ларидагина шифохоналарга борган. Шифохоналарга муро­
жаат килганларнинг ярми учинчи турдаги сифилисдан азият 
чеккан»1. Рустадкикотчиси Шишовнинг кайд этишича, биринчи 
турдаги юкиш жуда кам учраган. Аммо бошка тадкикотларда 
юкишнинг биринчи тури какида куп маълумотлар берилган1
2. 
Жумладан, бу касаллик асосан фокишахоналар (дом терпи­
мости) оркали купайган. Айникса, рус аскарлари шу йул билан 
касалликни юктирганлар. Шунинг учун таносил касалликпари 
карбийлар орасида кенг таркалган. 1881 - 1886 йиллар даво- 
мида Фаргона водийсида карбий госпиталларда даволанаёт- 
ган харбийларнинг 9 фоизи таносил касалликпари билан ог- 
риган. Бу турдаги касалликпар макаллий халедан кура рус ва 
бошка европалик аколи орасида куп учраган. Макаллий мусул- 
монларда кам таркалишига шариатга кура фокишабозлик кат- 
тик кораланиши, унга нисбатан хонликлар ва улардан олдинги 
даврларда каттик жазолар кулланиши сабаб булган.
1 Шишов А. Сарты. Этнографическое и антропологическое исследование. 
Сборник материалов для статистики Сыр-дарьинской области. Том XI. - Ташкент: 
Типог. Ильин, 1904. - С.469.
2 Сведения о врачебно-санитарной организации и заболеваниях в г. Ташкенте. 
Изд-е 3. - Ташкент, 1911.
129


Тери-таносил касалликларининг купайишида улка шакарла- 
рининг руслар яшайдиган янги кисмида ошкора ва махфий пай- 
до була бошлаган фокишахоналар катта роль уйнаган1. Шакар- 
ларнинг ма>;аллий а*оли яшайдиган кисмида бу каби колатлар 
кузатилмаган. Шунга карамай, бу каби масканларга нафакат рус 
карбийлари, балки махаллий ахоли хам ташриф буюрган. Ай- 
никса, рус харбийлари ва ахоли уртасида бу каби касалликлар- 
нинг купайиши хукуматни жиддий хавотирга солган.
Архив маълумотларида келтирилишича, империя хукума- 
ти бу каби зарарли касалликларга карши курашиш максадида 
бир катор чоралар куришга мажбур булган. Фохишабозлик- 
ка карши курашиш учун полиция назоратини ташкил килиш1
2, 
махсус таносил касалликлари шифохоналарини очиш, шахар 
шифохоналарида сифилис каби таносил касалликлари билан 
огриган беморларни ажратиш, уларни алохида таносил касал­
ликлари булимида даволаш ёки изолятор хоналарда саклаш, 
уларнинг идиш ва чойшабларини алохида саклаш ва ювиш 
каби чоралар куллаш хакида махсус хукумат карорлари кабул 
килинган. Уларда сифилисга чалинган беморлар бепул даво- 
ланиши назарда тутилган эди3.
Бирок баъзи шифохоналарда юкоридаги хукумат карор- 
ларига кагьий риоя килинмаган холатлар хам учраб турган4. 
Архив маълумотларига кура, 1899 йил 9 январла Янги Мар- 
гилондаги рус харбийлари даволанадиган харбий лазарет 
текширилганда улар орасида тери-таносил касалликлари 
куп кузатилган. 49 та беморлар орасида 13 тасида сифилис 
касаллиги булган5. Фаргона вилояти шифокори Градусов бу 
каби касалликларга карши курашиш учун махсус комиссия ту- 
зишни, унинг таркибига Фаргона вилояти харбий бошлиги под­
1УзР МДА, И.17-фонд, 1-руйхат, 29062-иш, 78-варак.
2УзР МДА, И. 17-фонд, 1-руйхат, 29062-иш, 48-варак.
3УзР МДА, И.1-фонд, 8-руйхат, 3-иш, 6-вара^.
4УзР МДА, И. 17-фонд, 1-руйхат, 29062-иш, 120-вара^,
5УзР МДА, И.19-фонд, 1-руйхат, 14423-иш, 4-вара^.
130


полковник Заборский, бош шифокор Андреев, Янги Маргилон 
полицмейстри подполковник Краснослободский ва бошка бир 
катор амалдорларни жалб этишни таклиф килади. Шунингдек, 
у фокишахоналар (дом терпимости) ва улардаги фо*ишалар- 
ни назорат килишни, уларнинг санитар хдпатини текширишни, 
керак булса уларни ёпишни сураб Фаргона вилоят карбий гу- 
бернатори Чайковскийга ёзма мурожаат билан чиккан1.
Касаллик аломатларидан бири жинсий органларда унинг 
намоён булиши эди. Аммо огрик йуклиги сабабли, баъзи бе- 
морлар унга акамият бермасдан х,атто узларини касал *исоб- 
ламаганлар. Касаллик овкат х;азм килиш органи, нафас йулла- 
ри ва умуман огиздаги шиллик кавати оркали утиб, бошкаларга 
ю^кан. Амбулатор текшуруви оркали, кийин булса х;ам, бу ка- 
салликнинг огиз шиллик кавати оркали юкишини билиш мум- 
кин эди.
Учинчи турдаги сифилис кзм купчиликда учраган. Бунга 
ухшаш колатни касаллик эндемик учокка айланган жойларда 
кузатиш мумкин булган1
2. Аёллар бу касаллик юкишида асосий 
сабабчи булган. Яъни улар болани парваришлаб эмизганлар, 
идишлар, чойшабларни назорат килганлар. Агарда болалар 
терисида тошмаларни куришса, уларни уй шароитида даво- 
лашга уринганлар. Касалликнинг эндемик тарзда купайишида 
болалар кам асосий уринни эгаллаган. Болалар кучада уйна- 
ганлар, бир-бирларини упганлар, умумий уйинчоклар ва бош- 
калар улар орасида бу касаллик таркалишига сабаб булган. 
Она болаларини упганда огиз оркали юккан ва бутун оилага 
таркаган.
Тошкент шакрида мах;аллий халк орасида ирсий сифилис 
кенгтаркалган. Сифилис аёлларни бепушт килмаган. Аммо ко- 
мила тушишига сабаб булган. Айникса, ирсий сифилис билан
1Уша ерда.
2 Шишов А. Сарты. Этнографическое и антропологическое изследование. 
Сборник материалов для статистии Сыр-дарьинской области. Том XI. - Ташкент: 
Типог. Ильин, 1904.-С .4 7 1 .
131


отриганларда болалар улими купрок кузатилган. Сифилис ка- 
саллигини юктирган болалар >;еч кандай сабабсиз тусатдан но- 
буд булганлар. Сифилисга чалинган болаларнинг учдан бири 
дунёга келгунча вафот этган, тугилгандан кейин 6 ойгача 34 
фоизи нобуд булган. Шундай килиб, бу касаллик чакалоклар 
улимининг купайишига сабаб булган. Шунингдек, ирсий сифи­
лис ширинча (залотуха), сил, рахит, асаб касалликлари, куз ва 
кулок органлари касалликларига сабаб булган. Бундан ташка- 
ри, тугма сифилис турли хил майиб-мажру*лик (айникса, суяк 
тизимининг бузилиши), мех,натга яроксизлик, инфантилизм1, 
аклий нокислик, турли хил неврозлар, рух,ий касалликларга 
олиб келган1
2.
Шуни кайд этиб утиш керакки, сифилис касаллиги Россия 
империяси, хусусан, унинг Европа кисми ва Сибирга Караган­
да Туркистон улкасида самарали даволанган. Бунда )^азрат 
Аюб чашмаси ижобий таъсир курсатган булиши мумкин. Ушбу 
касалликка карши симоб ва йодли препаратлар билан чашма 
суви биргаликда кулланганда яхши натижа берган. Врачлар- 
нинг *исоботига кура, 1884 - 1886 йиллардаги ёз мавсуми- 
да расмий маъмуриятнинг куйи амалдорларидан 41 нафари 
турли хил куринишдаги сифилис билан касалланган булиб, 
уларнинг 28 нафари муваффакиятли даволанган. Улардан 8 
нафаринингакволи енгиллашган, 5 нафарида эса касаллик уз- 
гаришсиз колган. Бундан олдин *амма касаллар карбий кием 
касалхонаси (лазарет)да узок даволанганлар. Аммо давола- 
ниш ижобий Самара бермаган. Бу чашма сувлари меркуриал 
даволаш усули билан бирга кулланганда яхши шифо булган3.
Туркистон улкасига хос булган, европалик тадкикотчилар
1 Инфантилизм - бу организмнинг етилмай колиши, катта одамларда ёш бола- 
ларга хос жисмоний ва ру*ий холатларнинг сакланиши.
2 Шишов А. Сарты. Этнографическое и антропологическое исследование. 
Сборник материалов для статистики Сыр-дарьинской области. Том XI. - Ташкент: 
Типог. Ильин, 1904. - С.472.
3 Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. Т.1 - 3 . -Н о в ы й Маргилан, 1890.- С . 205.
132


учун номаълум касалликлардан бири ришта *исобланиб, у 
*акида *ам манбаларда куп маълумотлар берилган. «Риш­
та» сузи форс тилидан олинган булиб, «игна» деган маънони 
англатган. Медицина фанида эса «Гвинея курти» ёки «filaria 
medinensis» сифатида маълум булган. Урта Осиёдан таш^а- 
ри у Марказий Африканинг турли *удудларида кенгтаркалган 
булиб, Арабистон, ^индистон ва Эронда *ам учраган. Урта 
Осиёнинг асосан учта кисмида таркалган - Туркистонда Жиз- 
зах, Бухоро амирлигидаги 1^арши ва Бухоро *удудларида, бу 
касаллик учоклари орасида умумий б о гл и ^ и к мавжудлиги, 
яъни учала *удуд *ам дарё охирида жойлашганлиги билан 
изо*ланади. Хусусан, Жиззах Жилон ути, Царши Кашкадарё, 
Бухоро Зарафшон дарёларининг тугаш ^исмида жойлашган1. 
Бу ерларда ёз ойларида сув такчил булганлиги сабабли *овуз- 
ларда сув алмашмаган, янгиланмаган. Сувнинг туриб колиши, 
*аво иссиклиги майда сув жониворлари (паразитлар) купайи- 
шига му*ит яратган. Бу эса, уз навбатида, ришта касаллиги 
тар^алишига олиб келган.
XIX иккинчи ярмида ушбу касаллик билан нафакат ма>;ал- 
лий ах;оли, балки Урта Осиёга кириб келган рус аскарлари ва 
*арбийлар х;ам касалланганлар. Жумладан, 1881 йили Кат- 
такургон ша^ридаги 8-Туркистон батальонининг 5 нафар ас- 
кари, 1880 йил ёз фаслида Бухородаги рус казакларнининг 
6 нафари ришта касаллиги билан огриган. 1882 йилнинг май 
ойи урталарида эса Самаркандда 3 нафар рус казаги ва 3 
нафар ма*аллий хал^ вакиллари шу касаллик билан огриган2. 
Бу эса, табиийки, расмий маъмуриятни жиддий хавотирга 
солган.
Русийзабон тад^икотчилар томонидан бу со*ада бир катор 
кузатиш ва илмий изланишлар олиб борилган. Улкадаги риш­
та касаллигини келтириб чи^арувчи личинкалар ва уларнинг
1 Свияжский И. К изучению о происхождении и развития ришты (filaria me­
dinensis) // Туркестанские ведомости. 1882. N939.
г Уша ерда.
133


турлари урганилиб, касаллик хам мах,аллий халк тилида ном- 
лана бошланган. Шунингдек, улар бу касалликни урганиш ва 
кузатиш давомида махаллий халкнинг ёрдамидан фойдалан- 
ганлар.
Улар бу касалликнинг инсондан ташкари хайвонларда хам 
учрашини Туркистон мисолида кузатганлар. Касаллик хакида 
дастлаб XIX асрнинг 40-йилларида Хаников уз асарида киска- 
ча маълумот бериб утган1. Шунингдек, европалик тадкикотчи- 
лар хам 
Х.ИНДИСТОН, 
Якин Шарк ва Африка мисолида урганиб, 
тадкик килганлар1
2.
Касаллик аломатларига келадиган булсак, тананинг ришта 
чиккзн жойлари шишиб чиккан ва йиринглаган. Беморнинг баъ- 
зида суякларида кучли огрик безовта килган. Доимий ички исит- 
ма, огиз сохасининг курукшаб колиши, кучли чанкаш кузатилган. 
Йирингли жойлар кесиб курилганда у ердан ясси ок ришта курти 
чиккан. Беморлар махсус махаллий риштачилар ёрдамида риш­
та куртларидан халос булганлар. Улар хатто риштанинг тери- 
нинг кайси кисмида турганини, яъни уни игна, махсус илгак ёр­
дамида чикариб олиш вактини аник билганлар. Албатта, ришта 
куртининг бошини колдирмасдан эхтиёткорпик билан чикариб 
олганлар. Теридан чикариб олиш жараёнида унинг булинмас- 
лигига алох,ида эътибор берилган. Агар у бутунлай чикариб 
олинмаса, колган кисми яна ришта яраларининг болалаб, та­
нанинг бошка жойларида х,ам таркалиб кетишига сабаб булган. 
Энг ёмони, сирли риштага айланиб кетиши мумкин эди. Касал­
лик баъзан узининг асоратлари билан ута хавфли хисобланган. 
Ички аъзоларни хам зарарлаб, шишларни келтириб чикарган, 
баъзан хатто кон томирларга катта зарар келтириб, оёк-куллар- 
га катта хавф солиб, бутун умрга ногирон килиб куйган. Инсон 
танасида баъзан ришта тошмалари сони жуда куп учраган хо-
1Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: Типография императорско­
го академии наук, 1843. - С.6 5 - 6 6 .

Bastian СН On the Structure and Nature of Dracunculus or Guineaworm. The 
Transactions of the Linnean Society of London. Vol. XXIV. Part 2.1863. - P.101 - 134.
134


латлар >^ам кузатилган. Жумладан, Ханиковнинг хайд этишича, 
бир хиваликка 120 та ришта тошмаси тошган1.
Ушбу касаллик хахида тулих маълумот берувчи асар рус 
олими А.П.Федченконингтадхихоти хисобланиб1
2, у касалликни 
келтириб чихарувчи ришта тухуми устида лаборатория шарои- 
тида 38 кун кузатув олиб борган ва шундай хулосага келган: бу 
касаллик сув оркали инсон организмига майда паразит тухуми 
холатида кириб, унинг ичак, ошкозон ва бошка аъзоларида ас- 
та-секин митти паразитга айланган. Касалликнинг охирги бос- 
хичида терида намоён булган. Ришта касали аксарият холлар- 
да оёх ва белдан паст хисмда тошиб, гохо юхори аъзоларда 
Хам кузатилган. Махаллий табиблар кукраги ва бихинига, хатто 
бошига ришта чиххан беморни хам учратганлар3.
Инсон ифлосланган сувни ичгандан сунг касаллик инсон 
организмида яширин 10 - 10,5 ой давомида яшаб узини на­
моён этмаган. Дархахихат, касаллик инсон организмида узох 
вахт яширин холда яшай олган, хулай шароит тугилганда эса 
касаллик авж ола бошлаган. Масалан, венгер сайёхи Г.Вам- 
берининг хайд этишича, доктор Вольф Бухородан кетганидан 
сунг бир йил утиб, Англияда ришта билан касалланган. Шунинг 
учун касалликнинг олдини олиш учун эндемик худудлардаги 
ховуз сувларини хайнатиб ичиш тавсия этилган. Агарда ховуз 
сувларидан ичишга мажбур булинса, уни хайнатиб ёки фильт- 
раб ичиш керак эди. Охар сувлар бу касалликдан холи булган, 
чунки охар сувларда майда сув паразитлари узох яшамаган4. 
Аммо касаллик кенг тархалган худудлар - Бухоро, Карши ва 
Жиззахдан ташхари бошха жойларда хам ришта билан касал­
ланган беморлар учраб турган. Хусусан, Самарханднинг Бухо- 
рога яхин 
ХУДУДИ 
- Каттахуртонда ришта билан касалланган-
1Ханыков H. Описание Бухарского ханства. - СПб.: Типография императорско­
го академии наук, 1843. - С.65 - 66.
2 Федченко А.П. Построение и размножение ришты (Filaria medinensis I). - М., 
1 8 7 0 .-С .2 0 .
3Уша асар. - Б.15.
4Уша ерда.
135


лар кузатилган. Айни*са, суви тулдирилган *овузлар хавфли 
саналиб, Бухорода улар атиги ойда бир марта, Жиззахда ойда 
икки марта алмаштирилган. Жиззах ах,олиси XIX аср охирлари- 
да 5000 тани ташкил килган булса, ёз ойларида х,атто 300 киши 
ришта билан касалланган *олатлар *ам кузатилган1. Руслар- 
нинг Туркистондаги фаолияти, рус *арбийларининг у худуддан 
бу худудга кучиб юришлари, турли хил х,удудлардаги ма*ал- 
лий ах;олининг узаро алсщалари касалликнинг ю*иш учок^ари- 
ни, имкониятларини кенгайтириб борган. Тадки*отчи Федченко 
риштани хорижий адабиётлар буйича урганиб, ришта эндемик 
жи*атдан Урта Осиёга хос касаллик эмас, у х,ам олиб келин- 
ган деган хулосага келган. У арабларнинг Урта Осиёни босиб 
олиши натижасида улар билан келган деган тахминни илгари 
суриб, худди шу тарзда Америка к;итъасига ушбу касаллик Аф­
рика ^итъасидан борган *абашлар ор*али кириб келган, у ерда 
эса *алокатли эпидемияга айланган эди дея изо* берган1
2.
Яна бир худудга хос касаллик ма*аллий хал* тилида «паш- 
ша хурда» деб номланган. Бундан ташк;ари, «ёмон яра», «аф- 
foh
яраси» деб х,ам юритилган. Аммо афгонларнинг узлари 
бу касални уз ватанлари билан богламай, «х,инд яраси» деб 
номлаганлар. Дар*ак;ик;ат, Доктор И.Л.Яворский Афгонистонга 
сафари давомида бу касалликка чалинганларни учратганини 
*айд этиб утган3. Хусусан, Балхда *ам шунга ухшаш касаллик 
кенг тар^алган, аммо яра чу^уррок; ва касаллик узо**а чузилган 
эди4. «Пашша хурда» касаллиги билан илк маротаба руслар 
1865 йилда Тошкентни босиб олганларидан сунг тукнашган. 
Бу касалликни «сартовская болезнь», «злая муха» деб номла-
1 Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. - М., 1950. - С.63; Батафсил ^арал- 
син: Отчет Туркестанской ученой экспедиции общества 1 - 1 6 апреля 1869 г. по 15 
апреля 1870 г. // Извест. Общ. Любит. Естествознания. 1871. Т. VIII. Вып. 1.
2 Федченко А.П. Построение и размножение ришты (Filaria medinensis I). - М.. 
1870.-С .2 0 .
3 Яворский И.Л. Путешествия Русского посольства по Афганистану в 1878 -
1879 г. Т.2. - С . 1 89.
4Сатинский А. (Доктор). Ташкентская язва или сартовская болезнь Паша-хурда 
(Яманъ Джагарат)/ / Турк. сборник. Т.11. 1869.- С . 2 - 29.
136


ганлар. Касаллик Тошкент ва унинг атрофидаги Чирчик дарёси 
билан сугориладиган ерларда кенг таркдпган эди. Макаллий 
табибларнинг таъкидлашича, бу касалликнинг мавжудлигига 
400 йилдан купрок вакт булган'.
Улкада бу касалликни макаллий табиблардан ташкдри рус 
докторларидан Гейденрейх, Рапчевский, Боровский ва бошка- 
лар урганганлар1
2. Умуман олганда, касалликнинг ватанини кур- 
сатиш кийин, у турли хил куринишда ва турли хил номда куп 
давлатларда учраган. Жумладан, Жазоирдаги Бискра хуснбу- 
зари, Кичик Осиёдаги Алепс куснбузари, Эрондаги «солек», 
Кавказдаги «годовик», Каспийортидаги «пендин яраси» ва бош- 
калар «сарт яраси» билан деярли бир хиллиги кузатилган. Бу 
касаллик Бухородан Марокашга кадар мавжуд булганини х,исоб- 
га олиб доктор А.В.Елисеев уни «шарк яраси» деб номлаган3. 
Фаргонада бу касаллик Тошкентга Караганда камрок учраган. 
Баъзан европалик ахдли ва карбийлар орасида кам кузатилган. 
Аммо бошка худудпарда, хусусан, Самарканд, Каспийортида 
тез-тез учраб турган. Каспийорти вилоятида пендин яраси би­
лан х,арбийларнинг 95 фоизи, катто 100 фоизи огриган йиллар 
>^ам кузатилган4. Манбаларда касалликни келтириб чикарувчи 
сабабни икдим шароитидан излаш керак деб кайд этилган5.
Баъзи мах,аллий халк вакилларининг сузларига кура, паш- 
шаларнинг чакиши ва ундан тушган улик за*ар инсон терисига 
тушиб колган, натижада бу касаллик «пашша хурда» номини 
олган. Баъзилар бу касаллик ёмон сифатли сув истеъмол кили- 
ниши окибатида тери касаллиги сифатида ривожланган деб ба-
1 Уша ерда.
2 Шадманова С. Туркистон тарихи - матбуот кузгусида. - Тошкент: Янги нашр, 
2 0 1 1 .-Б .1 3 4 .
3 Колосов Г.А. О народном врачевании сартов и киргиз Туркестана. Медицинс­
кая помощь инородцом Туркестана и их отношение к русским шифокором. - СПб., 
1903.- С . 127.
4Уша ерда.
5Федченко А.П. Путешествие в Туркестане. - М ., 1950. - С.63; Батафсил 
1
^р а л - 
син: Отчет Туркестанской ученой экспедиции общества 1 - 1 6 апреля 1869 г. по 15 
апреля 1870 г. // Извест. Общ. Любит. Естествознания. 1871. Т. VIII. Вып. 1.
137


Колаганлар. Шунинг учун касалликни сувда, чанг, чивин оркали 
юктириш мумкин, ундан кочиб кутулишнинг иложи йукдеб кисоб- 
лаганлар1. Макаллий аколи ушбу касалликнинг наслдан-наслга 
утишига ишонган. Шуни кам айтиб утиш керакки, бу касаллик 
терининг кийим ёпмаган жойлари - юз, буйин, кулларда тар- 
калган. Рус доктори Елисеев, Европа олимларидан Гейденрейх 
ва Дюкло Эрон ва Сурияда ушбу касалликни кузатиб, муайян 
турдаги чивинлар чациб инсон конига кириши, микроорганизмда 
макаллий яллигланишни келтириб чикариши натижасида «сарт 
яраси» касаллиги келиб чицкан деган хулосага келганлар. Дар- 
какикат, бу хулосалар макаллий халкнинг касалликнинг келиб 
чикиши какидаги фикрини бироз булса-да тасдиклайди.
Уз вактида купчилик европалик докторлар бу касаллик са- 
нитар-гигиеник тартибларга каътий риоя килмаслик натижаси­
да келиб чикади дея кисоблаганлар. Аммо яхши шароитлар- 
да яшаганлар орасида кам ушбу касаллик билан огриганлар 
учраган1
2. Манбаларда кайд этилишича, зиёли ва узига тук 
рус оилаларидаги гигиенага риоя киладиганлар орасида кам 
бу касаллик билан огриганлар мавжуд булган. Аксинча, рус 
аскарлари оилаларининг оч ва кир юрган болаларида бу ка­
саллик кузатилмаган. Демак, гигиена коидаларига тула амал 
килиш, уз танасини тоза саклаш кам бу касалликка чалинмас- 
ликни тула кафолатламаган3.
Касаллик сурункали кисобланиб, куп вактда огриксиз кол- 
да кечган ва иситма бермаган. Организмнинг бошка ерида кеч 
кандай закарланиш ёки зарарланишни намоён килмаган. Яра 
даволанмаса, узи яшайверган, бунинг учун бир йилдан икки 
йилгача вакт кетган. Шунинг учун ярадан чукур ва нотекис из 
ёки дог колган. Касалликнинг бошлангич даврида тугри даво- 
ланса, унинг изи баъзан билинар-билинмас даражада булган.
1УзРМДА, И.2-фонд, 2-руйхат, 339-иш, 12-вара^.
2
Уша жойда.
3Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. Т.З. - Новый Маргилан, 1890. - С. 148.
138


«Пашша хурда» яраси асосан терида намоён булган. Бошка 
аъзолар бу касалликдан холи, аммо баъзи лолларда бурун ва 
^уло^нинг кемирчак к;исми х;ам зарарланган.
Ушбу касалликни даволашда ма^аллий табибларнинг таж- 
рибаси, билим ва куникмалари куп булиб, улар ма^аллий сурт- 
ма ва мал^амлар оркали даволаганлар. Мах,аллий табиблар 
уз дори-малх,амларининг кимёвий таркибини яхши билмаган 
*олда самарали даволай олганлар. Табибларнинг суртма мал- 
х,амлари ва пластирлари яхши таъсир килиб, улар даволаш 
жараёнида яранинг изи кдпмаслигига катта ах;амият берганлар 
ва куп лолларда даволанишдан сунг яранинг урни билинмаган. 
Шунинг учун руслар, шифокорлар оиласининг узи *ам машх,ур 
мах,аллий табибларга шифо истаб мурожаат ^илганлар. Бу 
*акда манбаларда европача тиббиётнинг мах,аллий табиблар 
олдидаги мувафамиятсизлиги шармандали х,олат дея эъти- 
роф этилган1.
XIX аср охири - XX аср бошларида бу касалликни даволаш­
да рус докторларидан Сатинский, Роменский, Р.Пипертад^и^от 
ва изланишлар олиб борганлар. Доктор Роменский мах,аллий 
табиблар ишлатган дорини маъкуллаган2. Мах,аллий даволаш 
усулидаги хлорли олтиндан фойдаланиш бу касалликка карши 
яхши натижа беришини уз тажрибалари асосида тасди^аган. 
Доктор Р.Пипер эса патрон (смола) ва органик тошкумир ур- 
нига крахмал ва сув к;ушиб тайёрланган паста бу ярага ^ар- 
ши самарали эканлигини таъкидлаган. Шу тарзда мах;аллий 
касалликларни урганиш, уларга ^арши самарали дорилар та- 
йёрлаш ва амалда синаб куришда рус шифокор ва олимлари 
учун Туркистон кенг тажриба майдони сифатида гавдаланиб, 
бу борада унинг бой наботот ва усимлик олами кенг имконият- 
лар берар эди. Хусусан, 1912 йилнинг 6 апрелида шифокор, 
профессор Петерсон узи яратган «606» деб номланган дорини 
пашша хурда ёки пендин ярасига карши синаб куриш ма^сади-
1 Уша ерда. - С .139. 
2Уша ерда.
139


да ассистенти Эрлих билан камкорликда Бухоро амирлигига 
ташриф буюрган. Проф. Петерсон келишига бошка рус врач- 
лари кам йигилганлар. Профессор тезда «606» дея номлан- 
ган дорини суртишни бошлаган. Натижаси эса ажойиб булиб, 
касаллар узини яхши кис кила бошлаганлар. Проф. Петерсон 
Ашхободга бориб келгандан сунг, яъни 6 кун утиб касаллар ту- 
лик тузалган. Теридаги яралар йуколиб, тери тоза пушти тус- 
га кирган. Бу хабар тезлик билан Эски Бухоронинг 100 минг 
кишилик аколиси орасида шов-шувга сабаб булган. Макаллий 
халк бошида рус шифокорига ишончсизлик билдирган булса, 
бу дори кулланганидан кейин руслар шифохонасига уз оёги 
билан кела бошлаган1. Бу дори уша даврда самарадорлиги 
билан анча шукрат козонган, улкадаги куплаб шифокорлар то- 
монидан кенг куллана бошланган. Хусусан, Тошкентдаги ши- 
фокор К.О.Рейнгард кам тери-таносил касалликпарини «эрлих 
606» препарати ёрдамида даволаган1
2.
Улкада учраган тери касалликларидан яна бири «сибирь 
яраси» (куйдирги)3 тери устида намоён буладиган касаллик ки- 
собланиб, куп колларда яранинг урни дог булиб колган. Туркис- 
тонда бу касаллик кам учраган. Куйдирги касаллигини макал- 
лий табиблар кам даволаганлар. Жуда хавфли ушбу касаллик 
туфайли улим колатлари кам учраб турган. Баъзи колларда 
ушбу яралар 3 - 4 марта кайта чиккан колатлар кам кузатил- 
ган4. Матбуот сакифаларида кайд этилишича, макаллий бир 
бемор бу касаллик билан уч марта огриган. Тошкентдаги Бе-
1 УзР МДА, И.2-фонд, 2-руйхат, 339-иш, 12-ва рак.
2Доктор К.О.Рейнгард //Туркестанские ведомости. 1912. №138.

Сибирь яраси касаллиги ^адимдан инсониятга маълум булиб, «мукаддас 
олов», «форс олови» ва бошка номлари мавжуд булган. XVIII - XIX асрларда Рос­
сия империясининг Сибирь 
1
<исмида кенг тар^алган. Шунинг учун хам «сибир яра­
си» номини олган. Ушбу касаллик ута хавфли инфекцион юхумли касаллик хисоб- 
ланиб, хишлох хужалигида ва ёввойи хайвонларда ва одамларда учрайди. Терида 
намоён булиб, тошмалар, яралар пайдо хилиб, тери шамоллаши, яллитаниш ини 
келтириб чихаради. Бундан ташхари, ичак ва упкани хам зарарлайди.
■•Мухбир Тошкандлик Саид Кабибуллох хужа ориф хужа угли, 
ёмон
яра, яъни 
куйдурги хусусида // Туркистон вилоятининг газети. 1910. №55.
140


шётезч даласи Эшонгузар ма^алласида исти^омат килган Му- 
родхон исмли ма^аллий табиб куйдирги касаллигини самара- 
дор усулда даволаган. Беморнинг таъкидлашича, бу касаллик 
билан у илк маротаба 1907 йил 30 апрелда отриган, бу вак^гда 
бемор 15 ёшда булган, 2 ой давомида мактабга бора олмай, 
ётиб даволанган. 3 йилдан сунг яра яна чиман ва табибга му- 
рожаат ^илган. Табиб бу ярани куйдириб1 даволаган. Бемор 40 
кун давомида ётиб даволанган. Учинчи маротаба *ам шундай 
булган ва 40 кун даволанган. Касаллик белгиси булган яра чи- 
киши ва^тида худди бир нарса чаккандек намоён булиб, 3 - 4
кун ичида бутун баданга тар^аб шишиб кетган. Яъни унинг за­
вари бутун баданга тар^аб, х;атто улим *олатлари *ам учраган. 
Баъзилар бирор *ашарот чакди деб бунга эътибор бермаган- 
лар1
2. Шунинг учун матбуотда бу касалликдан хал^ни огох; этиш 
ма^садида касалликнинг олдини олишга ва огир ок;ибатларга 
олиб келгунга кадар бефар^ булмасликка ча^ирилган. Бу эса, 
уз навбатида, ма^аллий халк;нинг тиббий маданияти ошишига 
хизмат ^илган.
Юкорида кайд этилган «сибирь яраси» касаллиги асосан 
*айвонларда учраган ва улардан инсонларга *ам юман3. Шу­
нинг учун империя х,укумати ушбу касаллик туфайли чорва ва 
кишлок хужалигига тегишли ^айвонларнинг ^ирилиб кетишига 
йул куймаслик максадида ушбу касалликка к,арши кураш чо- 
ра-тадбирларини утказган. Хусусан, архив х;ужжатларида ^айд 
этилишича, 1892 йил 22 апрелда Россия империясида сибирь 
яраси (куйдирги) касаллигига карши кураш чораларини куриш, 
унинг олдини олиш каби масалалар хукумат томонидан куриб
1 Бу касаллик махаллий табиблар томонидан куйдириб даволангани учун хам 
«куйдирги» деб номланган.
2Мухбир Тошкандлик Саид ^абибуллох хужа Ориф хужа угли. Ёмон яра, яъни 
куйдурги хусусида //Туркистон вилоятининг газети. 1910. №55.
31788 йилда рус врачи С.С.Андреевский ушбу касалликни урганиб, «О сибирс­
кой язве» деган асар ёзган. Гарбий Сибирь губерниясидаги инфекция учохларини 
урганиб, уз тажрибалари асосида ушбу касалликнинг хайвонлардан одамларга 
юхиши хавфини исботлаб берган.
141


чикилиб, ушбу касаллик таркаш хавфи булган жойларга, хусу- 
сан, Туркистон генерал-губернаторлиги, вилоят бошликпарига 
огоупантирувлар берилган1. Унда ушбу касалликка карши эм- 
лаш ишларини купайтириш, уй кайвонларини бу хавфдан ха- 
лос этиш чораларини куллаш назарда тутилган эди.
1888 - 1889 йилларда империя кудудида сибирь ярасига 
Карши вакциналар ишлаб чикилган булиб, уни профессор Цен- 
ковский Харьков Ветеринария университети лабораториясида 
тайёрлаган. Ушбу касалликка карши эмлаш *ам яхши натижа 
берган. Бундан ташкари, XIX асрнинг 90-йилларида Козон Ве­
теринария университети профессори Ланге (Пастер усули би- 
лан) вакциналари кам ижобий натижа берган.
Шунингдек, кайвонларни ушбу касалликка карши эмлаш- 
ни макаллий бактериологик станциялар, ветеринария бош- 
кармаси рухсати ва назорати остида амалга ошириш назарда 
тутилган. Агар эмлаш жараёни муваффакиятсиз чикса, вете­
ринар-полиция назоратига олинган колда чоралар курилиши, 
ветеринар бошкармасида эмлаш ва унинг натижаларига оид 
кисоботларни ёзиб бориш назарда тутилган1
2 эди.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, XIX аср охири - XX аср 
бошларида Туркистон улкасида турли хил тери-таносил ка- 
салликлари учраган. Айникса, факат улкага хос булган касал- 
ликпарни урганиш ва уларни даволаш европалик шифокор ва 
тадкикотчиларни кенг жалб килган. Хусусан, улкада тиббий 
тадкикотлар купайган, замонавий шифохоналар, дорихоналар 
очилган, улар нафакат европалик аколи, балки мах;аллий ах;о- 
ли х,ам хизмат курсата бошлаган эди.
1УзР МДА, И.1-фонд, 11-руйхат, 814-иш, 2-варац.
2Уша ерда.
1 4 2



Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish