Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)


II БОБ ТИББИЙ ХИЗМАТ ЙУНАЛИШЛАРИ



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

II БОБ
ТИББИЙ ХИЗМАТ ЙУНАЛИШЛАРИ:
АНЪАНА ВА ТРАНСФОРМАЦИЯ
2.1. Улкада куз касалликларини даволаш
полати ва ривожланиши
Туркистон улкаси аколисининг ижтимоий-маданий тарихини 
урганишда согликни саклаш тизимининг полати ва унга таъсир 
этган трансформацией жараёнларни илмий тадкик этиш му- 
*им саналади. Маълумки, XIX аернинг иккинчи ярми - XX аср 
бошларида улка аколисининг кундалик каётига янги билим ва 
технологиялар кириб келиши натижасида сезиларли узгариш- 
лар содир булган. Жумладан, ушбу даврда Туркистонда илк 
замонавий европача тиббий билимларнинг таркалиб, тиббиёт 
сокаси билан боглик муассасалар тизими шаклланган камда 
янги санитария-гигиена тартиблари жорий этила бошлаган 
эди. Замонавий тадкикотчилар учун нафакат ушбу жараён- 
ларнинг амалга оширилиш боскичлари ва усулларини ёритиш, 
балки уларга ма*аллий аколининг муносабати ва иштирокини 
таклил этиш *ам муким саналади.
Урганилаётган даврда ма*аллий аколининг европача тиб- 
биётга булган муносабатини тиббиёт ходимлари *ам бир хил 
баколашмаган. Бир гуру* рус шифокорлар туб аколининг янги 
тиббий билимларни кабул килишида эскича фикрлаш ёхуд эр- 
как ва аёл уртасидаги нозик муносабатлар тусик булган деб ки- 
соблашган. Масалан, 1909 йилнинг июлида доктор А.Л.Шварц 
Туркистон улкаси врачлари ва табиат кодисаларини тадкик
65


этувчи олимлар жамиятининг мажлисида сузлаган маъруза- 
сида куйидагиларни таъкидлаган: «Ма*аллий а*оли орасида 
рус медицинаси ва врачлик хизматини ёйиш ишлари уз урнида 
жиддий тусикпарга дуч келди... шуни назарда тутиб тасаввур 
килиш кийин эмас, рус врачларига ма*аллий а*оли орасида 
уз мавк;еига эга булиш ва янги тиббий билимларни таркатиш 
боскичма-боскич, а*оли ишончига кириш билан бирга олиб 
борилаётганини куриш мумкин. Бирок амалиётда куриниб ту- 
рибдики, врачлик фаолиятида ма*аллий а*оли томонидан 
*али-*ануз инкор этилаётган шундай сох,алар борки, у ерда 
врачларнинг саъй-х;аракатлари нафа*ат а*олининг норозили- 
ги, балки эътирозига *ам сабаб булмоеда. Бу *олат санитария 
ва гигиена йуналишларида олиб борилаётган тадбирларнинг 
мажбурий тарзда утказилишига олиб келмокда»1.
Бошка бир гуру* амалиётчилар махдллий а*оли секин-аста 
рус врачлари фаолияти билан якиндан танишиб бораётгани, 
улар сифатли тиббий хизматга му*тожлиги *амда бунинг учун 
етарлича маблаг сарфлашга тайёрлигини *ам айтиб утганлар. 
Жумладан, А.Шварц билдирган фикрларга карама-*арши ула- 
ро*, Бухоро бекликларига саё*ат килган Г.Намор куйидагича 
ёзади: «Саё*атим давомида узим билан бирга йул аптечкаси 
(дори кутичаси)да энгзарур ва кенгтаркалган дорилардан олиб 
йулга чиедим. Сафар чогида бемор бухороликларни даволаш 
учун уларнинг барчасини ишлатишга тугри келди. Ажабланар- 
ли *олат, ма*аллий а*оли жуда *ам даволанишни яхши курар 
экан. Улар савдогарлар ёхуд пахта сотиб олувчилардан рус 
тиббиёти муъжизалари тугрисидаги турли *икояларни эшитган 
булиши мумкин. Уларнинг *икояларида кушни кудудпар Пат- 
тах,исор - Термиздан турли ша*арларга савдо максадида таш- 
риф буюрган савдогарлар у жойлардан куп йиллардан бери 
азоблаб келган дардларига даво топиб кайтиб келганлари 
баён этилган. Улар рус врачларининг касалликларни даволаш
1 Шварц А.Л. Успехи русской медицины среди туземцев // Туркестанский сбор­
ник. Т.510. - С.87.
6 6


ва хайдаб чикариш кудрати ва мащэатига тупик ишонганлар... 
Бемор булганлар маданий даволаниш эх;тиёжига эга, лекин 
бундай хизматни топа олмаганлари сабабли кийналганлар. 
Бухороликлар яхши тиббий хизматни кидиришмокца ва бунинг 
учун етарлича катта маблат тулашга хам тайёрлар»1.
Дархакикат, ахоли орасида таркалган хасталикларга даво 
топиш масаласида иккиланишлар кузатилган. Фикримизга ми- 
сол килиб Туркистонда куз касалликларини даволаш буйича 
малакали тиббий хизмат ва ихтисослашган билимлар, яъни 
офтальмологиянинг шаклланиши тарихини курсатиш мумкин. 
Мазкур касаллик улка ахолиси орасида энг куп таркалган хаста- 
ликлардан бири булган. Жумладан, 1897 йили илк бор Россия 
империяси кудудпарида яшаётган ахолини руйхатга олиш бу­
йича йигилган статистик материалларда келтирилишича, бир- 
гина Сирдарё вилоятида жисмоний нуксони билан 1908 нафар 
киши кайд этилган. Улар орасидан 1097 нафари куз касаллари 
(57,4%), аникроги, 790 нафари тугма кур ва 307 нафари куз ка­
салликларини утказиб юборганлари боне кузи ожизлик билан 
азият чеккан ахоли вакиллари булганлиги аникпанган1
2. Худди 
шундай курсаткич Самарканд вилоятида 1277 нафар жисмоний 
нуксони борларнинг 53%3, Фаргона вилоятида эса 1915 нафар 
жисмоний нуксони борларнинг 55% ни4 ташкил этиб, улар тугма 
курлик ёки ортирилган кузи ожизлик билан хасталанган.
Улкада куз касалликлари кенг таркалишига сабаб, энг ав- 
вало, экологик мукит, кучалардаги чангнинг куз ва нафас йул- 
ларига салбий таъсири булган. Шунингдек, аколи орасида кенг 
таркалган юкумли касалликлар х;ам куз хасталиги авж олиб
1 Намор Г. Медицинская помощь в Бухаре 
II
Туркестанский сборник. Т.541. -
С .1 2 - 14.
2 Первая всеобщая перепись населения Российской империи в 1897 г. / Под 
ред. Н.А.Тройницкого. T.LXXXVI. Сырдарьинская область. - СПб., 1905. - С .14.
3 Первая всеобщая перепись населения Российской империи в 1897 г. Под ред. 
Тройницкого Н.А. Том. LXXXIII. Самаркандская область. - СПБ, 1905. - С.13
4 Первая всеобщая перепись населения Российской империи в 1897 г. Под ред. 
Тройницкого Н А. Том. LXXXIX. Ферганская область. - СПБ, 1905. - С.14
67


кетишига туртки булган. Шунинг учун *ам рус шифокорлари 
мунтазам равишда а*оли уртасида турли хил касалликлар- 
нинг олдини олиш буйича таргиботлар олиб борганлар. Шифо- 
корларнинг амалга оширган ишлари хусусида даврий матбуот 
са^ифаларида маколалар чоп этилган. Хусусан, 1898 йили Са- 
марканднинг Анзоб кишлотида таркалган улат касаллигининг 
келиб чик;иш учотини урганган врач Ягодинскийнинг мах,аллий 
уламолар билан утказган учрашуви баён этилган. Шифокор 
таржимон оркали уламолар билан сух,батлашган. Куп мудар- 
рислар унинг гапларига ишонмаганлари боис Ягодинский 
уларга юкумли касалликлар таркалишига сабабчи булган мик- 
робларнинг кужайраларини микроскоп ёрдамида курсатган. 
Мударрислар микробларни курганларидан сунг бизнинг тиб 
ил мига оид асарларимизда бундай маълумотлар йук деб унинг 
фикрларини инкор этишга уринишган. Куп утмай Самарканд- 
нинг Шердор мадрасасида 300 нафар мусулмонлар йигилиб, 
юкорида зикр этилган масалани мукокама килганлар. Уларга 
х,ар хил юкумли касалликлар одамларга пичок кесганда, игна 
кирганда ёки турли-туман таом истеъмол килганда ёхуд ифлос 
сувларни ичганда юк;иши, кузга куринмайдиган них,оятда кич- 
кина микроблар инсон баданига кириб кдпиши тана карорати 
ошиши (иситма), улат ва вабо каби хасталикларга олиб кели- 
ши тушунтириб берилган. Шундан сунг мах;аллий ах,оли врач 
Ягодинскийнинг тавсияларига кулок сола бошлаган.
Шунга карамай, туб ах,оли аксарият лолларда ма*аллий 
табибларнинг хизматидан фойдаланишни давом эттирган. 
Табиблар касалликларни даволашда асосан усимликлардан 
фойдаланганлар. Масалан, куз шамоллаганда бугдойик, яъни 
галласимон усимликдан тайёрланган малх,ам куйилган, баъзи- 
да кук чой дамламаси билан кузлар ювилган, шунингдек, ко- 
вокларга фуксин (кизил анилин буёк) ва квас сурилган1.
1Кушелевский В.У. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской долины. Т.З. - Новый Маргилан: Типография Ферганского об­
ластного правления, 1891. - 4 7 6 с.
6 8


Туркистон улкаси тиббий бошкармаси макаллий табиблар 
ва доришунослар фаолиятини назорат килиш буйича ишларни 
кам олиб борган. Хусусан, 1869 йил 19 декабрда Тошкентда 
очилган кимёвий лабораторияга макаллий доришунослар то- 
монидан ишлаб чикилган дорилар кам таклил учун юборилган. 
Бу ерда уларнингтаркибидаги инсон каёти учун хавфли булган 
уткир закарли ва тез таъсир этувчи моддаларни аникпаш буйи­
ча тадкикотлар олиб борилган. Умумий миедорда 1869 йилдан 
1893 йилгача 74 та номдаги макаллий фармацевтлар томони- 
дан тайёрланган дорилар таркиби урганилган. Таклил этилган 
намуналар таркибида чексиз мивдорда закар, органик алка- 
лоидлар, уткир закарли ва тез таъсир этувчи моддалар ара- 
лашмаси аникпанмаган. Факатгина 1887 йили киргиз табиби 
Шопишдан мусодара этилган дорилар ичида сулема (закарли 
ок порошок, симоб хлорид), арсенат (маргимуш, мишьяк) кис- 
лотаси, мис ва кургошин бирикмалари камда иссиккул илдизи1 
усимлиги борлиги аникпанган.
Кимёвий лабораториянинг макаллий дорилар там ил и бу­
йича тайёрлаган кисоботига кура, урганилган дорилар таркиби 
асосан доривор усимликлар дамламаси ёки кайнатмасидан 
иборат булиб, кукун ва капдорилар турли хил усимликлар- 
нинг уруглари, барглари ва илдизларидан тайёрланганлиги 
кайд этилган. Булар халк орасида машкур булган ва макаллий 
тиббиётда кенг кулланилган усимликлардан руян (марена ил- 
дизидан кизил буёк олинадиган утсимон усимлик), занжабил 
(имбирь), равоч (ревень), куркума, кукнор уруги (мак), ялпиз 
(мята), дармана уруги (цитвар, полынь) ва турли хил кимёвий 
тузлардан иборат эди1
2.
1Aconitum ferox - кенг тарцалган зах;арли усимлик тури булиб, алкалоидларга 
бой. Кадимги Киндистонда мазкур усимликдан камон уки ва найзаларнинг учига 
суртилган Захар тайёрлаш учун ишлатилган. https://ru.wikipedia.org/wiki
2Тейх Н.Б. Исторический очерк устройства Ташкентской химической лаборато­
рии и двадцатипятилетней ее деятельности (19 декабря 1869 - 1 января 1895 гг.) 
// Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области. T.VI. - Ташкент, 
1897.-С .7 4 .
69


Шунга хзрамай, табиблар томонидан утказилган даволаш 
муолажаларида жиддий хатолар хам учраб турган. Жумладан, 
архив хужжатларида келтирилишича, Туркия фухароси Ар- 
зирум шахрида яшовчи Абдуллох Мухаммад угли узининг 60 
ёшли отаси Мухаммад ва турмуш уртож билан 1886 йили Тош- 
кентга табобат билан шугулланиш учун келган. Тахминан шу 
йилнинг 2 июнида бир ярим йилдан бери кузи курмай холган 
бешёточлик узбек Мулло Отажон Аттор Уста Рахимбой удлини 
даволашга киришган. Ундан даволаш ишлари учун келишил- 
ган 10 рубль маблагнингб рублини олдиндан олиб, беморнинг 
кузини тусиб хуйган пардани олиб ташлаш махсадида опера­
ция хилган. Бирох муолажадан сунг кузи хаттих ofpn6, сало- 
матлиги ёмонлашганлиги боне бемор махаллий маъмуриятга 
табибга чора куриш учун мурожаат хилган. Уз навбатида, Аб­
дуллох Мухаммад угли бундан икки йил олдин Авлиёотада ва 
турт йил Кухонда табиблик билан шугулланганлигини айтиб, 
Фаргона вилояти бошхармаси томонидан 1879 йил 29 январда 
берилган махсус 967 рахамли гувохномани курсатган.
Мазкур даъвони урганган шахар бошхармаси маъмурияти 
келиб тушган аризани куриб чихиш учун Тошкент хозилари 
съездига юборган. Кфзилардан даъвогар Мулло Отажон Аттор 
Уста Рахимбой утлининг кузини нотуфи операция хилиб унга 
жарохат етказган Абдуллох Мухаммад углини тегишли жазога 
тортиш суралган1.
XIX аср - XX аср бошларида Россия империясидаги хайрия 
жамиятлари аъзолари император оиласи вакиллари томони­
дан бир неча бор давлат мукофотлари: орден, медал, унвон, 
мундирлар ва миннатдорчилик белгилари билан тахдирланиб 
борган. Хайрия тадбирларининг ташаббускорлари куп мах- 
товларга сазовор булиб, уларнинг шарафига жамият ва муас- 
сасалар номи аталган хамда махсус хайрия маблагпари ва 
стипендиялар таъсис этилган. Айнан куз касалликлари билан
1УзР МДА, И.36-фонд, 1-руйхат. 2730-иш, 1 -2-вара>фар.
70


огриган беморларга малакапи тиббий хизмат курсатиш ташкил 
этилишида бевосита Императрица Мария Александровнанинг 
кузи ожиз кишиларга васийлик килиш идорасинингурни бекиёс 
булган.
Императрица Мария Александровнанинг кузи ожиз ки­
шиларга васийлик килиш идораси 1881 йили стат секретарь 
К.К.Гроттомонидан ташкил этилган. Константин Карлович Грот 
1815 йили дворянлар оиласида туиилган. 1853 - 1861 йиллар- 
да Грот Самара губернатори вазифасини бажарган. 1881 -
1882 йилларда у вазир лавозимида Ички ишлар вазирлигидан 
ажралиб ч и ^ а н хибсхоналар идорасини бошкарган.
Петурбургдаги Х,арбийларнинг мухтож оилаларига ёр- 
дам бериш бош хайрия идораси кузи ожиз ахолига беминнат 
хизмат курсатиш ишлари ташкил этаётганидан хабар топган 
К. К. Грот айнан куз касаллиги билан хасталанган ахолига ало- 
хида махсус идора томонидан ёрдам курсатишни ташкил этиш 
такпифини берган. Унинг таклифи тез орада хукумат томони­
дан маъ^улланиб. 1881 йил 13 февралда Императрица Мария 
Александровнанинг кузи ожиз кишиларга васийлик килиш идо­
раси ташкил килинган. Васийлик идорасига К.Грот рах;бар этиб 
тайинланган. Куз касаллиги билан отриган беморларга тиббий 
ёрдам курсатиш ишлари К.Грот табиатига як;ин булган, негаки 
унинг узида х;ам куриш фбилияти яхши булмаган1.
Дастлаб Императрица Мария Александровнанинг кузи ожиз 
кишиларга васийлик ^илиш идораси томонидан асосан пой- 
тахт ва губерния шахарлари ахолисига бегараз тиббий хизмат 
курсатилган. Кишлок хУАУДпари ва Россия империяси метро- 
полиялари бу каби тиббий ёрдам ва хайрия тадбирларидан 
узокда булган. Куп утмай К.Грот кишлок жойлар ва узоедаги 
худудларда тиббий хизмат курсатувчи махсус тез харакат ки- 
ладиган окулистик гурухлар ташкил этиш буйича таклиф бил-
1 Попечительство Императрицы Марии Александровны о слепых // Энциклопе­
дический словарь Брокгауза и Ефрона. В 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890 — 1907 
гт.
71


дирган. Гуруклар таркибида жойларга малакали врачларни 
юбориш *ам режалаштирилган эди.
1892 йили Императрица Мария Александровнанинг кузи 
ожиз кишиларга васийлик килиш идораси кошида курликнинг 
олдини олиш буйича чора-тадбирларни кидириб топиш махсус 
булинмаси ташкил этилган. Айнан шу булим узок кудудларга 
тиббий хизмат курсатувчи махсус тез каракат киладиган оку- 
листик гурух/шр ишини бошкарган. Тез орада булим томони- 
дан губернияларга еттита окулистик гуруклар юборилган. Улар 
ёз фаслида бир ярим ой жойларда аколига тиббий хизмат 
курсатган. Гурух; таркибидаги малакали окулистлар томонидан 
жами 7500 нафар бемор тиббий курикдан утказилган, 1500 на- 
фарининг кузи операция килинган, шунингдек, 500 га якин бе- 
морнинг касали давосизлиги аникланган1.
Илк тез каракат киладиган окулистик гурухдар фаолиятига 
ба*о берган К.Грот шундай ёзади: «Еттита тез х,аракат килади- 
ган окулистик гурукларнинг хизмат сафарларига юборилиши- 
дан кузланган максадлар кутилган натижаларни тулик оклаган. 
Ун икки йил давомида, яъни 1893 йилдан 1905 йилга кадар 
Императрица Мария Александровнанинг кузи ожиз кишиларга 
васийлик килиш идораси томонидан узок кудудларга жами 315 
окулистик гуруклар юборилиб, улар томонидан умумий х,исоб- 
да 1 448 841 беморга тиббий хизмат курсатилган ва 377 668 та 
операция амалга оширилган»1
2.
Тез орада Императрица Мария Александровнанинг кузи 
ожиз кишиларга васийлик килиш идораси бегараз ёрдамлари 
бутун Туркистон улкаси буйлаб кам таркала бошлаган.
Туркистон ахдписи орасида куп учраган куз касалликлари- 
нинг давосини кидириб топиш ва уларни тажрибали мутахас-
1Хитров А.А. Константин Карлович Грот - организатор благотворительности и 
призрения в России во второй половине XIX в. https://cyberleninka.rU/article/n/ 
konstantin-karlovich-grot-organizator-blagotvoritelnosti-i-prizreniya-v-rossii-vo-vtoroy- 
polovine-xix-veka
2Уша жойда.
72


сислар томонидан даволашни йулга куйиш максадида 1892 
йил 2 январда Императрица Мария Александровнанинг кузи 
ожиз кишиларга васийлик килиш идорасининг куз касалликла- 
ри касалхонасини бошкариш буйича Тошкент вактинчалик ку- 
митаси йигилишида идора раисининг 1891 йил 13 август ва 5 
ноябрда йуллаган хатига асосан Тошкентда махсус куз касал- 
ликларини даволаш учун касалхона очиш тугрисидаги карори 
кабул к,илинган. Унга биноан врач окулист Данилов касалхона- 
га мудир этиб тайинланган.
Касалхона фаолиятини ташкил этиш учун васийлик идо- 
расидан 600 рубль маблаг ажратилиб, ма^аллий хайр-э>;сон- 
лардан кушимча 22 рубль йигилган эди. Ушбу маблатнинг 540 
рубли касалхонани жих,озлаш ва беморларни бепул даволаш 
ишларига сарфланган. Шифохона Хана Осинка Зельманович 
исмли аёлнинг уйида жойлашганлиги сабабли унга 1892 йил 
1 майдан 1893 йил 1 майга кадар 240 рубль бир йиллик ижа- 
ра тулови берилган. Касалхонага мурожаат этган беморларга 
нафакат бепул дори-дармон таркатилган, балки врач Данилов- 
нинг курсатмаси асосида курликнинг олдини олиш максадида 
тегишли беморларга бегараз кузойнаклар кам берилган1.
Окулист Данилов 8 йил давомида касалхонада фаолият 
юритган, ундан сунг 10 йил мобайнида даволаш ишлари врач 
окулист И.С.Делов томонидан олиб борилган. Биринчи йилнинг 
узидаёк касалхонада 560 беморга ёрдам курсатилган, улар то­
монидан 1700 маротаба ташриф уюштирилган. Кейинги йил- 
ларда касалхона хизматидан фойдаланувчи беморлар сони 
йилига 2000 нафарга етиб, ташрифлар сони 12 000 тагача ош- 
ган. Операция килиниши керак булган беморлар Императрица 
Мария Александровнанинг кузи ожиз кишиларга васийлик ки- 
лиш идораси кисобидан Тошкентдаги >;арбий госпиталга ётки- 
зилган. Беморларни кабул килиш кафтада 3 маротаба амалга 
оширилган. Х,ар йили Императрица Мария Александровнанинг
1 УзР МДА, И.611-фонд, 1-руйхат, 3-иш, 2 - 5-варак^1ар.
73


кузи ожиз кишиларга васийлик килиш идораси томонидан ка- 
салхона ва харбий госпиталга ёткизилган беморлар харажат- 
лари учун 2500 - 3000 рубль маблат сарфланган1.
Шифохонада олиб борилаётган ишлар тутрисида матбуот- 
да бир катор маколалар чоп этилган. Уларда куз касалликла- 
рини даволаш буйича хайрия ишларида катнашган ташкилот 
ва фукароларнинг курсатган ёрдамлари тутрисида маълумот- 
лар келтирилган. Жумладан, 1902 йил 13 сентябрда «Кузи 
ожизларга ёрдам» номли маколада келтирилишича, куз касал- 
ликлари билан асосан Туркистон ахолисининг энг кучга тулган 
катлами, яъни 21 - 50 ёшгача булган кишилар хасталанган1
2. 10 
йил давомида Тошкентдаги куз касалликлари шифохонасида 
25000 бемор даволаниб, уларнинг 3% гина давосиз касаллар 
булган. Кфлган 24000 бемор тупик ёки кисман уз дардлари- 
га даво топиб, Императрица Мария Александровнанинг кузи 
ожиз кишиларга васийлик килиш идорасининг Туркистон були- 
ми томонидан утказилган тадбирларда фаол катнашган.
Беморлар сони ортиб бориши туфайли Туркистон кузи ожиз 
кишиларга васийлик килиш идорасининг вакили Николай Ген­
рихович Ге Тошкент шах;ар маъмуриятига шифохона учун мах- 
сус бино куриш масаласида мурожаат этган. Масала Тошкент 
шакар Думаси томонидан шакар марказидан жой ажратиш тут­
рисида карор кабул килинган. Бино курилиши учун утказилган 
тадбирларда 1902 йилнинг узидаёк 2951 руб. 64 коп. маблат 
йитилган3. Шунга карамай, бино куриш ишлари 1912 йилга ка- 
дар хам якунланмай колган.
1902 йил и Янги Мартилон худудида харбий губернатор 
Г.Арендаренко ташаббуси билан куз касалликларини даволаш 
учун махсус бепул шифохона очилган. Касалхона харажатла- 
ри асосан Императрица Мария Александровнанинг кузи ожиз 
кишиларга васийлик килиш идораси томонидан копланган. Бе-
1УзР МДА, И.1-фонд, 12-руйхат, 1741-иш.
2 На помощь слепым 
II
Закаспийское обозрение. 13 сентября 1902 г. №256.
3УзРМ ДА, И.611-фонд, 1-руйхат, 29-иш, 128-, 136-вараклар.
74


морларни кдбул килиш жума кунларидан таш^ари х,ар куни икки 
соат давомида врач окулист И.В.Гольмстен томонидан амалга 
оширилган. Касалхона очилган биринчи йилнинг узидаёк 1098 
нафар бемор (710 нафар эркак, 215 нфар аёл ва 73 нафар 
бола) 5620 маротаба мурожаат ^илган. Мурожаат этган бемор- 
ларнинг 129 нафари (107 нафар эркак, 56 нафар аёл ва 22 на­
фар бола) бедаво дард билан хасталанган. Уша йилнинг узида 
касалхонада 345 та операция утказилиб, улардан фа^атгина 3 
таси муваффа^иятсиз булган. Беморларни даволашга васийлик 
идораси томонидан 801 рубль 28 тийин маблаг сарфланган1.
1903 йил 1 ноябрда Янги Маргилондаги куз касалликлари 
касалхонаси Императрица Мария Александровнанинг кузи 
ожиз кишиларга васийлик ^илиш идораси маблаглари *исо- 
бидан курилган янги бинога кучирилган. Архив х,ужжатларида 
келтирилишича, бу ерга нафа^ат Фаргона водийси а^олиси, 
балки Еттисув вилояти ва Бухоро амирлигидан *ам беморлар 
келиб даволанган.
Ма^аллий а*оли уртасида европача тиббиётни кенг ёйиш 
максадида империя х;укумати томонидан улкага кунгилли аёл 
врачлар ва фельдшерлар ишга таклиф этилган. Уларга давлат 
томонидан уйидан хизмат жойига етиб олиш учун иккита от, 
айни дамда, ярим йиллик маош х,ам берилган. Бунинг эвази- 
га ташаббускор аёллар Туркистонда уч йилдан кам булмаган 
муддат ишлаб беришлари керак эди. Муддатидан олдин хиз­
мат вазифасини ташлаб кетганлар барча моддий имтиёзларни 
^айтариб беришлари керак булган. Шу билан бирга, улкада 5 
йилдан ортик хизмат ^илган шифокорларга Россия ^удудлари- 
га ^айтиб кетиш учун иккита от ва ярим йиллик ойлик маош 
мивдорида пул маблаги *ам берилган. Бундан ташкари, ши- 
фокорлар уч йил иш фаолияти давомида турт ойлик таътилга 
чи^иш ^уку^ига эга булганлар1
2.
1 УзР МДА, И.611-фонд, 1-руйхат, 29-иш, 128 - 129-жилдлар.
2 Рубен Назарьян. Женщины-врачи в Туркестанском крае // https://mytashkent. 
uz/2018/01/04/zhenshhiny-vrachi-v-turkestanskom-krae/
75


Шунга кэрамай, нотаниш ва узок Туркистонга келишни 
хоклаган аёллар камчиликни ташкил этган. Булар асосан та- 
шаббускор, уз касби ва ишини севувчи ёш мутахассис кизлар 
булган. Хусусан, 1885 йили Самаркандда макаллий аёллар 
ва болалар учун касалхона очишда Екатерина Федоровна Бо- 
барыкина ва Александра Владимировна Пославская камда 
фельдшер аёл София Романовна Пластунова-Ковденко жон- 
бозлик курсатган.
Аёл врачлар фаолияти нафакат тиббий муассасаларда, 
балки махсус отряд ва комиссиялар таркибида кам кузатилган. 
Масалан, 1898 йили Самарканднинг Анзоб кишлотида таркал- 
ган улат касаллигига карши курашиш учун 4 та махсус тиббий 
пункт ташкил этилиб, уларнинг бири айнан куз касалликлари 
билан отриган беморларга хизмат килган. Унда даволаш иш- 
ларини олиб борган Петербургдан келган врач аёл Шварцнинг 
доврути тез орада нафакат бутун Зарафшон вох;аси, балки 
Фартона вилоятигача етиб борганлиги матбуотда *ам мукока- 
ма килинган.
Макаллий матбуот сакифаларидан жой олган маколада 
келтирилишича, Самарканд шакрининг мусулмонлар яшовчи 
кисмида куз касалликларини даволаш учун янги шифохона 
очилган булиб, унга биринчи куни 5 нафар, иккинчи куни 18 
нафар бемор мурожаат килган. Уларнинг сони тобора ортиб, 
шифохонага кунига 100 нафар бемор келган. Албатта, дастлаб 
мусулмонлар рус шифокорларига ишонмай шуб*а билан кел- 
ганлар. Кейинчалик жиддий касаллар шифо топганини куриб, 
секин-аста ишона бошлаганлар. Чунончи, рус шифокорлари 
бир кур одамнинг кузини 
k o p o h f h
килиб турган пардани олгач, 
бемор кура бошлаган. Шундан сунг бу ерга нафакат Самар­
канд, балки Жиззах, Хужакент ва К,укон 
ш а * а р л а р и д а н
>^ам 
мусулмон беморлар кела бошлаган. Беморларнинг баъзилари 
дори ва масла*ат олиб уйларига кайтишган, баъзилари эса ка- 
салхонага ёткизилган. Бунинг учун касалхонада 8 та ёток жой 
ажратилиб, кар кунлик озик-овкат учун 20 тийин сарфланган.
76


Касалхонага 1 мартдан 1 июнгача кадар, яъни 3 ой давомида 
жами 1264 нафар бемор мурожаат килган, улар 6450 марота- 
ба келиб керакли дори ва маслакатлар олганлар. Жами ушбу 
муддатда 123 одам операция килинган ва шифо топган. Му- 
сулмонлар касалхонада хизмат килган табиб хотин Самарканд 
шакридан чикмасин деб карбий губернаторга ёзма мурожаат 
юборганлар1.
Тез орада врачлик амалиётидан келиб чикиб куз касаллик- 
лари тиббий пунктини операция килинган беморлар учун 6 - 8
каравотга эга махсус шифохонага айлантириш эктиёжи тугил- 
ган.
1899 йил 16 февралда Императрица Мария Александров- 
нанинг кузи ожиз кишиларга васийлик килиш идорасининг бе- 
гараз молиявий ёрдамлари кисобидан Самарканднинг зеки 
шах,ар кисмида кам таъминланган аколи учун бепул куз ка- 
салхонаси очилган. Касалхона учун кар ойда 146 рубль аж- 
ратилиб, таржимонга 26 рубль, хизматкорга 15 рубль, бино 
ижарасига 28 рубль, коммунал хизматлар, иситиш тизими, сув 
таъминоти, дорилар ва турли майда харажатларга 30 рубль, 
касалларнинг озик-овкати учун кунига 20 коп., 8 каравотга ойи- 
га 48 рубль сарфланган. Врач окулист Шмитц ва иккита фельд- 
шернинг ойлик маоши улатга карши курашиш комиссияси кре- 
дитлари кисобидан крпланган2.
Касалхонага мурожаат этган беморларнинг барчаси бепул 
тиббий маслах;атлар камда тегишли дорилар ва оптик курол- 
лар олган. Беморларни кабул килиш, одатда, эрталаб соат 
9:00 да бошланиб, пешин 14:00 гача давом этган. Дам олиш 
кунлари жума ва якшанба булган. Беморлар дастлаб врач то- 
монидан махсус дафтарларга кайд этилган. Мазкур ёзувлар 
тиббий муассасанинг расмий манбаси булиб, х,ар ой, квартал 
ва йилда карбий-тиббиёт инспектори ва вилоятнинг бош вра- 
чига кисобот таедим этишга асос булган.
1 Самаркандда куз духтури //Туркистон вилояти газети. 1899. №27.
2УзР МДА, И.611-фонд, 1-руйхат, 24-иш, 232 - 234-вараклар.
77


Жумладан, окулист аёл Шмитц 1899 йили тайёрлаган *исо- 
ботга кура, биргина апрель ойининг узида шифохонага жами 
420 нафар бемор мурожаат килган. Улардан 215 нафари эр- 
как, 205 нафари аёл булиб, жами 2397 маротаба келганлар.
Миллатига кура беморлар: 1) руслардан - 10 нафар эркак 
ва 14 нафар аёл; 2) арманлардан - 2 нафар эркак ва аёл; 3) 
сартлардан (узбек) - 164 нафар эркак ва 13 нафар аёл; 4) 
форслардан (тожик) - 6 нафар эркак ва 4 нафар аёл; 5) та- 
тарлардан - 1 нафар эркак ва 2 нафар аёл; 6) туркманлардан 
- аёл ва эркак; 7) я^удийлардан - 32 нафар эркак ва 45 нафар 
аёл.
Касалликпар турлари буйича: куз пардаси томири хастали- 
ги билан - 15 нафар эркак ва 12 нафар аёл; куриш нерви ва 
тур пардаси дарди билан - 2 нафар эркак ва 3 нафар аёл; куз 
гав^ари хасталиги билан - 14 нафар эркак ва 5 нафар аёл; куз 
рефракцияси ва акколподацияси билан - 4 нафар эркак ва 5 
нафар аёл; гилайлик ва куз мушаклари параличи ташхиси би­
лан - 2 нафар эркак ва 4 нафар аёл.
>^исобот ойида окулист Шмитц томонидан 70 та куз опе- 
рацияси утказилган: cataract extraction1 - 10; iridectomy1
2 - 1; 
contoplastica - 4; ecscisio pterygium3- 9 ; Снеллен усули буйича 
операция - 26; абсцесни очиш - 2; татуировка - 4; куз агез 
каналини булиш - 9; трохоснотор зарраларни тозалаш - 54 иш- 
лари буйича муолажалар амалга оширилган.
1900 йилнинг 1 мартида Самарканддаги бепул куз касал- 
ликпари шифохонаси *арбий госпиталь таркибига кушиб юбо- 
рилган. )^арбий идоралар таркибидаги касалхоналар пуллик 
хизмат курсатгани боне кам таъминланган а*оли ундан фой- 
далана олмаган.
1 Куз линзасининг тулик ёки цисман хиралашиши // https://ru.wikipedia.org/wiki
2Кузнинг рангдор пардасини кисман олиб ташлаш // https://ru.wikipedia.org/wiki
3Кузнинг шиллиц пардасининг цизил ва оц ранглардаги аномал усиб бориши ва 
кузнинг мугуз пардасига ёпишиб колиши // https://ru.wikipedia.org/wiki
4УзР МДА, И.бИ-ф онд, 1-руйхат, 24-иш, 249 -251-вараклар.
78


1907 йили Самаркандца куз кассаликлари буйича мурожаат- 
лар ошиб боргани сабабли участка уезд врачи Тилле 1906 йил 
10 апрелда кабул килинган «Сирдарё, Фаргона ва Самарканд 
вилоятлари 
ш а * а р л а р и д а г и
тиббий кисмларни кайта ташкил 
этиш тугрисида»ги Низомга асосланиб Самарканд шах,рида куз 
касалликлари шифохонасини кайта очиш масаласини кутариб 
чикади. Врач Тилле узи бошкариб келаётган кам таъминланган 
ах,оли учун очилган касалхонани шах,ар врачи тасарруфида- 
ги амбулатория билан бирлаштиришни таклиф килади. Янги 
тузилган касалхона таркибида эса куз касаликлари булимини 
ташкил этишни назарда тутади. Бу эса, уз навбатида, шах,ар 
маъмуриятига ошикча маблаг сарфлашнинг олдини олиш им- 
конини берган1. Участка уезд врачи хизмат вазифалари купли- 
ги сабабли кафтада 2-3 маротаба беморларни кабул килиши, 
бошка кунларда эса касалларга амбулаториядаги фельдшер 
врач назоратисиз ёрдам курсатаётганлигини келтириб, уз так- 
лифини куйидагича асослаб беради. Янги ташкил этилган ши- 
фохонада беморлар доимий врач назоратида булиши назарда 
тутилган.
Касалхонани бошкариш врач Иван Ефимович Антюфьевга 
топширилган. Ташкил этилган куз касалликлари булими фао- 
лияти учун кар йили Императрица Мария Александровнанинг 
кузи ожиз кишиларга васийлик килиш идорасининг бегараз 
ёрдамлари х,исобидан 350 рубль ажратилган. Шунга карамай, 
шакар врачи кошида очилган амбулаториянинг кудуддаги бар- 
ча куз касалларига тупик тиббий ёрдам бериш имконияти чек- 
ланган эди.
1910 йил 6 сентябрда врач окулист Мария Иосифовна За- 
леская1
2 Императрица Мария Александровнанинг кузи ожиз ки­
шиларга васийлик килиш идорасига Уфа куз касалликларига
1УзР МДА, И.611-фонд, 1-руйхат, 24-иш, 272 - 274-вараклар.
2 Мария Иосифовна Залеская Туркистонга келгунга к;адар Уфимск губернияси- 
да тезкор офтолмологик гурух; таркибида ишлаган (26 апрелдан 15 июлгача 1910
й).
79


Карши курашиш отрядила фаолиятини якунлагач Самарканд 
шакрига доимий яшаш учун кучиб бориш ва у ерда ишлаш 
буйича мурожаат этган. Врач аёл кузи ожиз кишиларга васий- 
лик килиш идораси номидан касалларга 

Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish