"Amirxoniya" ma'rifat fondi Ildus Amirxon Tatar hayoti (huquqiy o'zgarishlar) Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil

2. Унитар һәм милли мәктәпләрнең чагыштырма
сыйфатлары
Адәм баласы дөньяга үз теләге белән килми һәм аннан үз теләге белән китми. Әмма җиргә ул үз яшәү программасы белән килә. Моның өчен аңа билгеле бер микъдарда гомер бирелә. Кызганыч ки, бүгенге белем-тәрбия системасы кешенең гомер программасын ача алмый, генетик (тумыштан килгән) мирасын тулысынча файдаламый. Табигый асылы көчләп тагылган системага каршы килеп, кеше яшәү мәгънәсен югалта. Күп очракта белем эстәү дә газапка әйләнә. Кеше гомер программасын үтәү урынына, рухына ят мохиткә яраклаша башлый. Нәтиҗәдә яшәү күәте ялган кыйммәтләргә, вакытлы өстенлекләр бирә торган исем-дәрәҗәләр даулауга сарыф ителә. Әмма тыштан кеше канәгать булып күренсә дә, эчтән бәхетсез булып кала. Бу исә, күп очракта, юлдан язуга, батыйл (бозык) гамәлләр кылуга китерә. Җәмгыятьне дә фетнә баса. Тормыш тәҗрибәсе күрсәтүенчә, кеше гомер программасын үтәгәндә генә бәхетле була. Ахирәткә дә канәгатьләнү хисе белән күчә.
Яшәү шартлары нинди генә авыр булмасын, күпме генә кыенлыклар килмәсен, үз юлыннан баручы адәм баласы аларга бирешми. Киресенчә, үз кыйбласын җуйган бәндә никадәр байлык тупламасын, нинди генә дәрәҗәләргә ирешмәсен, күпме генә рәхәт диңгезендә йөзмәсен, беркайчан да җан тынычлыгы таба алмый, аз гына кыенлык килгәндә дә, яшәүгә өметен өзә.
Бүгенге яшәп килүче унитар дәүләт мәктәбе адәм баласын үзенә “чиста кәгазь” буларак кабул итә һәм аны җәмгыятьнең социаль заказы (хөкүмәт күрсәтмәсе) нигезендә калыплауны максат итеп куя. Урыс телендә бу гамәл “образование” (әвәләү) дип атала. Ягъни, кеше Аллаһы Тәгалә кушканча түгел, ә аерым социаль төркемнәрнең (башлыча, өске катламнарның) матдәви мәнфәгатьләреннән чыгып әвәләнә.
Рухи-дөньяви мәктәп исә, киресенчә, адәм баласын шәхси генетик мирасы белән кабул итә һәм мәгърифәт нуры аркылы ана карынына салынганнан алып ахирәткә күчкәнчегә кадәр гомер програмасы белән яшәүгә әзерләүне максат итеп куя. Урыс телендә бу гамәл “просвещение” (нурландыру) дип атала.
Димәк, әвәләү белән нурландыру төшенчәләре мәгарифкә ике караш барлыгын күрсәтә. Беренче караш кеше шәхесен җәмгыяви күрсәтмә буенча калыплауга нигезләнсә, икенчесе исә аны әзер орлыктан үстерүгә корылган. Шуңа күрә бу ике системаның укыту-тәрбия ысуллары да төрле. Түбәндәге таблицада аларның кайбер чагыштырма сыйфатлары бирелә.