Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

n
Хi
(4.4) 
bu yerda: 
X
i
– xo‘jalikning i – turdagi ichki tadbirlari sarf-xarajatlari; 
i –ichki xo‘jalik meliorativ tadbirlarining turlari (1,…..n).
Lekin, yerdan foydalanuvchi xo‘jalikning ichki meliorativ va boshqa 
tadbirlari tuproq unumdorligini talab darajasida takror ishlab chiqarilishi uchun 
yetarli emas. Xo‘jalikning ichki investitsiyalari xo‘jalik tashqarisidagi meliorativ 
va boshqa tadbirlar: gidrotexnik inshootlar (suv omborlari, suv havzalari, nasos 
stansiyali mashina kanallari, gidrouzellar), magistral va xo‘jaliklararo irrigatsiya 
kanallari va kollektorlarini qurish va ishchi holatida saqlash, ixota o‘rmon 
qatorlarini yaratish, katta maydonlarda eroziyaga qarshi tadbirlar kabi yirik 
miqdordagi investitsiyani talab qiladigan tadbirlarni o‘tkazishni o‘z ichiga 
olmaydi. YUqorida sanalgan tadbirlar sarf-xarajatlari quyidagi ifodada aks etadi: 
X
xaro 
= X
1 
+ X
2
+…….X
m
= 
,
1

m
Хj
(4.5) 
Bu yerda: 
X
j
– xo‘jaliklararo j – turdagi tadbirlar sarf-xarajatlari; 
j – xo‘jaliklararo meliorativ tadbirlar turlari (1,…..m).
Ikki turdagi tadbirlarni amalga oshirish uchun ketadigan umumiy sarf-
xarajatlar (X
jam
) quyidagicha bo‘ladi: 
X
jam 
= X
xo‘j 
+ X
xaro 
=
,
1

n
Хi
+ 
,
1

m
Хj
(4.6) 
(4.6) ifoda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini 
hisoblashning bozor modelini ifoda qiladi, chunki sug‘oriladigan yerlardan 

---

65 
foydalanganlik uchun, shuningdek suvni takror ishlab chiqarish uchun barcha 
turdagi to‘lovlarni inobatga oladi. 
Meliorativ va boshqa tadbir turlarining barchasi ham bir paytda va bir yil 
davomida amalga oshirilavyermaydi, ular muddatliligi va davomiyligi, 
xo‘jaliklarning turli moliyaviy imkoniyatlari, byudjetdan moliyalashtirishning 
muddatlari bo‘yicha turlicha bo‘ladi. SHuning uchun yillik sarf-xarajatlar (X
ij
), 
barcha tadbirlarni amalga oshirish sarf-xarajatlari (X
bt
) ma’lum bir davr (T
m
) ichida 
va o‘rtacha yillik sarf-xarajatlar (X
yo‘rt
)ni belgilash kerak: 
X
ij 
= Σ X
btij,
(4.7)
X
bt 
= 

т
ь
Хij
1
1
(4.8) 
X
yo‘rt 
=
Tм
Хij
Тм
Хбт
n
m


1
1
, 
(4.9) 
bu yerda: 
i – meliorativ tadbir turi (i=1,2,…, m); 
j – i tadbirni amalga oshirishning colishtirma sarf-xarajatlari (j=1,2,...., n); 
4.4-sxemada boshlanish va tugash muddatlari turlicha bo‘lgan to‘rt turdagi 
meliorativ va boshqa tadbirlarning teng miqdordagi mablag‘ sarflanishi bilan 
amalga oshirilish jarayoni ko‘rsatilgan. Alohida meliorativ tadbirlar uchun ham, 
umumkompleks tadbirlar bo‘yicha ham tekis bo‘lmagan sarf-xarajatlar bo‘lishi 
mumkin. Ayrim turdagi tadbirlarning amalga oshirilishi uzluksiz bo‘lishi mumkin. 
Lekin 
bu 
holat 
o‘rtacha yillik sarf-xarajatlarni aniqlash vazifasini 
murakkablashtirmaydi, chunki shartli muddat bilan masalan, ko‘p mehnat talab 
etiladigan ishlar tugallanish muddatlari yoki tuproq unumdorligining sikllararo 
darajasiga ko‘ra cheklanish mumkin. 
4.4-sxema. 

---

66 
X, so‘m 
X
y1 
X
y2
X
yo‘rt 
t
1 
t
2
X
y3 
t
3
t
4
T
m
, 
yillar
0 1 2 3 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish tadbirlarining samaradorligi va 
uni baholash mexanizmi to‘g‘risidagi masalasi uning ajralmas qismidir. Tuproq 
unumdorligini takror ishlab chiqarish tadbirlarining samaradorligini qanday qilib 
ballarda ifodalash mumkin, yerning sifatini oshirish uchun qanday hajmlarda 
tadbirlar amalga oshirilishi kerak, bunda qanday sarf-xarajatlar kerak, degan 
savollarga javob beruvchi tadqiqotlar olib borilmagan. Misol uchun, bir tarafdan – 
kollektorlarni tozalash ishlari hajmi va yer osti suvlarini chiqarib yuborish ishlari 
hajmining bog‘liqligi, boshqa tarafdan – yer osti suvlari darajasi va sho‘rlanishini 
pasaytirish o‘rtasidagi bog‘liqlik ma’lum. Lekin tuproqning bonitet balini yoki 
yerning sifatini mazkur tadbirlar qay darajada yaxshilaydi degan savolga javob 
berish mushkul. Masalan, uch yillik bedapoya shudgorlab tashlangandan keyin 
paxta hosildorligi birinchi yili gektariga 5,0 – 7,0 sentnyer; ikkinchi yili – 4,0 
sentnyerga ko‘tariladi, lekin mazkur tadbirning matematik ifodasi mavjud emas. 
Mazkur matematik (korrelyasion) bog‘liqlikni o‘rnatish amaliy nuqtai 
nazardan bir qator muhim savollarga javob topish imkonini beradi: 
1)
tuproq sifati bonitetini bir ballga ko‘tarish uchun tadbirni qanday hajmda 
o‘tkazish kerak (T)
ΔB
1 
= f (T);
(4.10) 
2) tuproq sifati bonitetini 1 ballga ko‘tarish uchun u yoki bu turdagi (i) tadbirni 
(T
i
) o‘tkazish uchun qancha sarf-xarajatlar zarur: 
X
1TBB 
= f (T
i
);
(4.11)

---

67 
3) tuproq sifatining 1 ballga qo‘tarilishida u yoki bu turdagi tadbirlarning 
qiyosiy qiymati qanday bo‘ladi; 
4) tuproq bonitet balini (TBB) va unga ketadigan sarf-xarajatlarni dasturlash 
imkoniyatlari qanday; 
5) aniq yer maydoni, massivining tuproq boniteti balining oshishiga 
sarflanadigan moliyaviy va matyerial-texnik resurslar xarajatlarini nazorat 
qilishning qanday imkoniyatlari mavjud? 
Zarur bog‘liqlikni aniqlash uchun tadbirlar o‘tkaziladigan muddatning 
boshida va oxirida yer sifati dinamikasi, shuningdek natijalarning samarali ta’siri 
oraliqlarida – samaradorlikning ortish bosqichi ΔB
i(1-2)
da, maksimal samaradorlik 
ΔB
i(3) 
va samaradorlik pasayganda ΔB
i(4-5)
ni uzluksiz kuzatish zarur (4.5-sxema). 
TBB