Adabiyoti universiteti

“Inmoq” fe’li asarda asosan yengil, uchuvchan bir narsaning biror narsaga 

tegishi,  qo‘nishi  ma’nosini  bildirish  uchun  foydalanilgan.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy 

---

72 

 

tilida  bu  so‘z  asosan  badiiy  va  publitsistik  uslubda  keng  qo‘llaniladi.  Oddiy 

so‘zlashuv  uslubida  esa  deyarli  foydalanilmaydi.  Inmoq  fe’lining  O‘TIL  dagi 

izohlarini ko‘rib chiqamiz: 

Inmoq  

1. O‘tirmoq, qo‘nmoq- Oyparcha, hazratning so‘zlari ta’siridan ko‘zlariga yosh 

ingancha,  merganga  qaradi.  Sh.  Xolmirzaev,  Qil  ko‘prik.  Barglarga  shudring 

ingan. S. Akbariy. 

2. shevada. Yuqoridan pastga tushmoq. Poda qirdan indi. O‘ynar Bo‘ron, chir 

aylanib qor, tinmay inar ko‘kdan yer sari. Uyg‘un. 

Ko‘chma.  Kirmoq,  paydo  bo‘lmoq.  Suxrob  tog‘asining  ushbu  so‘zlarini 

eslarkan, titroq vujudiga quvvat inganday bo‘ldi. Gazetadan. Tuni bilan cho‘mdim 

xayolga, ko‘zlarimga inmadi uyqu. N. Narzullaev. 

Lug‘atda  berilgan  ma’nolariga  e’tibor  qaratadigan  bo‘lsak,  asosan  bu  so‘z 

hozir  ham  “Qisasi  Rabg‘uziy”  asarida  qo‘llangan  ma’no  bilan  deyarli  bir  xil 

ekanligini  ko‘ramiz.  Shuningdek,  mazkur  so‘zning  bosh  semasida  ham  asrlar 

o‘tgan  esa-da  sezilarli  o‘zgarish  deyarli  yuz  bermagan.  Shu  bilan  birga  inmoq 

fe’lining  shevada  qo‘llanilishini  deya  ta’kidlangan  ma’nosi,  ya’ni  “yuqoridan 

pastga  tushmoq”  semasi  “Devon-u  lug‘otit  turk”  asarida  xuddi  shu  ma’noni 

berganini  yuqoridagi  faslda  tahlil  qilgandik.  “Devon-u  lug‘otit  turk”  asari 

muallifining  bu  asrni  qabilama  qabila  yurib,  xalq  tilidagi  leksik  birliklarni  yig‘ib 

chiqqanligi  inobatga  oladigan  bo‘lsak,  inmoq  fe’li  eski  turkey  til  davrida  ham 

shevada  faol  qo‘llangan.  Hozir  ham  bu  ma’noda  respublikamizning  janubiy 

hududlarida  inmoq  fe’li  ishlatiladi.  Demak,  bundan  shunday  xulosa  chiqarish 

mumkinki, inmoq fe’li eski turkiy tilda ham hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham bir 

ma’noda qo‘llaniladi va shu ma’noda polisemantiklik hosil qilgan.  

Asarda  polisemantiklik  munosabatga  kirishgan  yana  bir  so‘z  bu  kesmoq 

leksemasidir.  Kesmoq  so‘zi  o‘zi  anglatadigan  bosh  ma’nodan  tashqari  quyidagi 

ma’noni bildirgan:  

---

73 

 

“Kesmoq” –uzmoq: umid kesdi. Bu misolda kesmoq fe’li uzmoq ma’nosini 

bermoqda.  Endi  kesmoq  fe’lining  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilidagi  ma’nolariga 

diqqatimizni qaratamiz: