Adabiyoti universiteti

 

 

 

---

75 

 

Kechmoq   

1.  Biror  narsa  ustidan  bosib  (botib)  o‘tmoq,  yurmoq-  Qor  kechmoq.  Loy 

kechmoq.    Qahraton  qishda  yalang  oyok  muz  bosib,  saratonda  qizil  qum  kechib, 

issiqda,  sovuqda  obdan  pishgan  bizning  yigitni  \  Yo‘lchini\  ham  katta  masofani 

piyoda bosgani uchunmi, kun xila betoqat kilgan edi. Oybek. Tanlangan asarlar.  

To‘rvasini apil- tapil yelkasiga ildi-da, shaxdam qadamlar bilan tuproq kechib 

yo‘lga tushdi. M. Hazratqulov, Jur’at. 

2.  Yuz  bermoq,  sodir  bo‘lmoq.  U  boyning  uyida  kechgan  voqealardan  xa- 

bardor  bo‘lib  turish  uchun  Shokir  otaning  kampirini  tayinlagan.  Oybek, 

Tanlangan  asarlar.  U  so‘zlash  uchun  o‘rnidan  turgandayoq,  yuragida  nimalar 

kechayotganini payqadim. Sh. Rashidov, Bo‘rondan kuchli. 

Holi nima (yoki ne) kechdi, holi nima (ne) bo‘ldi, qanday ahvolga tushdi. O‘tir. 

Nafasingni rostlab ol. Bolalarning holi nima kechdi? N. Safarov, Uyg‘onish. 

3. O‘tmoq. Ko‘nglidan qanday gaplar kechdi ekan?  Yillarimdan xafa emasman, 

Mehnat,  jangda  kechdi  onlarim.  Y.  Mirzo.  Kasallik  kechishiga  qarab  o‘tkir  va 

xronik  formalarga  bo‘linadi.  Fayzullayev,  Teri  kasalligi  nima?  U  bilan  birga 

kechgan shirin damlarni, dilrabo suhbatlarni eslaydi. T. Ashurov, Oq ot. 

4.  Afv  etmoq,  kechirmoq.  Boy  ota,  Suyarning  gunohini  men  sizdan  so‘radim. 

Keching. N. Safarov, Uyg‘onish. 

Bir  qoshiq  qonidan  kechmoq.  Afv  etmoq,  afv  etib  omon  qoldirmoq, 

o‘ldirmaslik, jazolamaslik. 

5.  Bahridan  o‘tmoq.  Hamma  narsasidan  kechmoq.  Mol-mulkdan  kechmoq.  Jon 

do‘sting jonidan kechsa ham, mol do‘sting molidan kechmas. Maqol.  

Bek:  Xonumonimdan kechaman,  ammo bu ishni ochmasdan qo‘ymayman.  

A. Qahhor, Bek. 

6.  Yuz  o‘girmoq,  aloqa,  munosabatni  uzmoq-  Norozi  bo‘lishdan  nima  foyda. 

Dadangdan kechasanmi? Oybek, Tanlangan asarlar. 

O‘tmoq  fe’lining  ma’nolarini,  yanayam  aniqrog‘i  uning  polisemantik 

ma’noga  egaligini  izohli  lug‘atdan  olingan  misollar  orqali  ko‘rib  chiqdik. 

Haqiqatan  ham  bu  fe’l  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  polisemantik  hisoblanib, 

---

76 

 

ma’lum  bir  voqea  bo‘lib  o‘tishi,  vaqt  o‘tishi,  gunohidan  afv  etishi,  yuz  o‘girish 

kabi  semalarga  ega  ekan.  Bu  semalarning  barchasini  esa  “ma’lum  bir  paytdan 

boshqa bir paytga o‘tish” denotataiv semasi birlashtirib turadi. “Qisasi Rabg‘uziy” 

asarida  ham  bu  fe’lning  ayni  shu  ma’nolaridan  biri  o‘z  ma’nosi  bilan  birga 

qo‘llanilib,  polisemantiklik  hosil  qilganini  kuzatdik.  Asarda  ham  kechmoq  fe’li  

“oradan  vaqt  o‘tmoq”  semasida  aynan  shu  ma’noni  berish  uchun  qo‘llangan. 

Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  ham  xuddi  shu  sema  mavjudligini  inobatga  olib 

aytishimiz  mumkinki,  kechmoq  fe’li  XIV  asrda  ham  hozir  ham  polisemiya 

hodisasiga  uchragan  fe’l  hisoblanadi  hamda  uning  ma’no  doirasi  bugungi  kunda 

ancha kengaygan. 

Umuman,  asardagi  polisemantik  so‘zlarning  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tiliga 

munosbatini  tahlil  qilish  shuni  ko‘rsatdiki,  XIV  asrdagi  ba’zi  so‘zlar  bugun  ham 

hech  qanday  ma’no  o‘zgarishsiz  qolgan  bo‘lsa,  ayrimlarida  ma’no  torayishi, 

kengayishi  kabi  leksik  jarayonlar  kuzatilgan.  Bu  esa,  albatta,  tilning  ijtimoiy 

voqelik ekanligi bilan chambarchas bog‘liqdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

77