Adabiyoti universiteti

Daraxt boshi uyasiday

91

. 

Bosh so‘zining sifat ma’nosida kelishi ham hozirgi adabiy til uchun xos. Asarda 

bosh  leksemasining  sifat  so‘z  turkumidagi  so‘z  vazifasida  kelganini  deyarli 

uchratmadik.  Ammo  hozirgi  o‘zbek tilida bu so‘z  “birinchi”,  “asosiy”  ma’nosida 

faol qo‘llaniladi.  

O‘zbek  tilining  izohli  lug‘atida  uning  ko‘chma  ma’nodagi,  ya’ni  sifat 

ko‘rinishida uchrashiga quyidagi misollar keltirilgan.  

1.  Lavozim,  mansab  jihatdan  katta,  yuqori  turuvchi.  Bosh  vrach,  bosh 

agronom.  

Berilgan  misollarda  bosh  so‘zi  grammatik  jihatdan  qaysi  so‘rog‘iga  javob 

bo‘lib,  sifat  bajargan  vazifani  bajarayotgan  bo‘lsa-da,  mantiqan  unda  bosh 

so‘zining  dominant  mazmuni  mavjud.  Bu  xususiyatni  boshqa  misollarda  ham 

kuzatish mumkin.  

2.  Ulkan, katta, asosiy. Ozgina yurgach, “Bog‘izog‘on”ning bosh arki oldidan 

chiqdilar. Oybek,Navoiy. 

3.  Sifat. Eng muhim, asosiy, yetakchi. Bosh masala, bosh sabab.  

4.  Sifat. Eng oldingi, birinchi. Bosh bola, bosh kelin. 

Berilgan  misollarning  barchasida  ham  bosh so‘zining  “asosiy”  semasi  asosida 

yangi ma’no hosil qilingan. Ammo bu ma’nolarni biz “Qisasi Rabg‘uziy” asarida 

uchratmaymiz.  Bizningcha,  bosh  leksemasining  bu  ma’nolari  til  taraqqiyotining 

keyingi bosqichlarida yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin.   

                                                           

91

 

http://ertak.uz/songs/655

 

 

---

68 

 

Asarda  uchragan  va  polisemantik  so‘z  sifatida  qatnashgan  zamon  leksemasi 

ham  bugungi  adabiy  tilimizda  uchraydi.  Zamon  so‘zi  ma’lum  bir  o‘tgan  davr, 

kimningdir  hukmronlik  qilgan  payti  ma’nolari  avval  ham  mavjud  edi,  hozir  ham 

qo‘llaniladi. Shuningdek, asarda uni bir oz vaqt ma’nosida “zamon bergin”, ya’ni 

vaqt  bergin  ma’nosida  qo‘llanganini  tahlil  qilgandik.  Zamon  so‘zining  izohli 

lug‘atdagi  ma’nolarini  tahlil  qilar  ekanmiz,  uni  adabiy  tilda  bugun  u  ma’noda 

qo‘llanilmasligini  ko‘ramiz.  Ammo  o‘guz  lahjasiga  mansub  shevalarda,  xususan, 

Xorazmning  ba’zi  tumanlari  shevasida  zamon  so‘zi  xuddi    Rabg‘uziy  qo‘llagan 

ma’noda uchrashini kuzatdik. “Bir zamandan keyin galling”, ya’ni bir oz vaqtdan 

keyin  keling  tarzida  shevada  mavjud  bo‘lgan  bu  so‘z  asarda  ham  xuddi  shu 

ma’noda qo‘llangan: zamon bergil, ya’ni bir oz vaqt bergil kabi. Zamon so‘zining 

bu  ma’nosini  bugun  nega  aynan  Xorazm  shevalarida  uchrashini  quyidagicha 

izohlash mumkin:  

Asar  muallifi  Nosiruddin  Rabg‘uziy  qadim  Xorazmning  farzandi  bo‘lgan  va 

bevosita  asar  yaratayotgan  payt  adabiy  til  bilan  birgalikda  sheva  elementlaridan 

ham  unumli  foydalangan.  Shu  sababli  ham  asarda  uchrovchi  ba’zi  so‘zlar 

O‘zbekistonning boshqa hududlarida emas, aynan Xorazm shevasida mavjud.  

Asarda  uchrovchi  ot  so‘z  turkumiga  mansub  leksemalarning  hozirgi  o‘zbek 

adabiy tiliga munosabatini qiyosiy tahlil qilish asnosida shunday xulosa chiqarish 

mumkin: asar yaratilgan davrda polisemantiklik hosil qilgan leksemalar bugun ham 

faqat  bir  ma’noli  emas,  shuningdek,  ularning  aksariyatida  ma’nolar  soni  yana-da 

ortgan bo‘lib, ba’zilarida esa bu jarayon aksincha kechgan.  

“Qisasi  Rabg‘uziy”da  uchragan  ot  so‘z  turkumiga  mansub  polisemantik 

so‘zlarning  hozirgi  adabiy  tilga  munosabatini  tahlil  qilish  asnosida  ulardagi 

o‘zgarishlarni  o‘rgandik.  Ularni  har  ikki  davrdagi  manbalarda  qo‘llanilishi 

yuzasidan  xulosalarni  chiqardik.  Uchinchi  bobning  birinchi  bobida  asar  tilidagi 

ko‘p ma’noli so‘zlarni eski turkiy til yodnomasi “Devon-u lug‘otit turk” asaridagi 

polisemantik  leksemalar  bilan  qiyos    qilganimizda  umumiy  va  xususiy  hollarni 

ajratgandik.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili  bilan  solishtirilgandan  so‘ng  esa 

quyidagicha xulosa qilish mumkin:  

---

69 

 

“Qisasi  Rabg‘uziy”  asari  eski  turkiy  tildan  ko‘ra  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tiliga 

yaqinroq ekan. Chunki undagi polisemantik so‘zlar eski turkiy tildan ko‘ra hozirgi 

so‘zlarimizning aksariyati  bilan bir xil, yaqinroq ekanligi kuzatildi.  

 Quyida  asarda  uchragan  polisemantik  fe’llarning  hozirgi  adabiy  tilga 

munosabatini tahlilga tortamiz.