A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim fakulteti

2. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish uslubining tizimlarini xarakteristikasi 
Mutaxassislik buyicha kasb ta’limining buyum (predmet) tizimi. Bu tizim yarim 
kustar ishlab chiqarish sharoitida vujudga kelgan va tamomila qo‘l kuchi va qoloq 
texnologiyaga asoslangan edi. Buyum tizimiga binoan talaba yoki shogird o‘zi 
o‘zlashtirayotgan kasb uchun xarakterli bo‘lgan tipik buyumlar naborini 
tayyorlagan. Bunda buyumlar murrakabligi(oddiy operatsiyalashdan murakkab
operatsiyaga) tobora ortib borgan.Bu tizim hunarmandlar texnologiyaining 
mazmuni etarli darajada obektiv texnik analizdan o‘tkazilmagan davrda stixiyali 
tarzda qo‘llanilar edi.
Bu tizimning ijobiy tomoni shundan iborat ediki, shogird buyumni tayyorlash 
jarayonini bajarilishini boshidan oxirigacha turli hajmida egallab olishi kerak edi. 
U o‘z texnologiyaini pirovord maqsad ana shu tayyorlangan buyum deb bilardi va 
unda texnologiyaga qiziqish uyg‘otardi. 
Tayyorlash jarayoni didaktik jihatidan alohida operatsiyalarga ajratilmagan. Bunda 
ayrim texnologiya usullarini bajarish qoidalari bilan maxsus tanishmagan, 

---

faqatgina o‘qituvchining ishi va boshqa harakatlarini takrorlashga intilgan. Bunday 
ta’lim natijasida talabalarni tanish buyumni tayyorlash uchun o‘z bilim va 
malakalaridan foydalana olmaydilar, har bir yangi buyumni tayyorlash jarayonida 
ishni qaytadan o‘rganishga majbur bo‘ladilar. Buyum tizimning kamchiligi 
shundan iborat ediki, hunar o‘rganayotgan shogird qiyin texnologiya usullarini 
bajarish qoidalari bilan maxsus tanishmagan, faqat ustaning ishi va boshqa 
texnologiya harakatlarini takrorlashga intilgan, bu operatsiyalarini o‘rga nib olish 
uchun ancha uzoq vaqt talab qilinardi, bu esa o‘sib borayotgan ishlab chiqarishga 
zid bo‘lib tushar edi. Ushbu tizim hunarmandchilik ishlab chiqarish usullarini aks 
ettirib, XIXasrning 2-nchi yarimigacha keng qullanilgan.
SHunday qilib, hunarmandchilik ishlab chiqarishning muayyan bosqichlari 
buyum sistemasi unversal ishchi (hunarmand) bilan xarakterlanadigan ishlab 
chiqarish talab va maqsadlariga javob berar edi. 
Manufakturalarni paydo bo‘lishi va shunga kura texnologiyaning taqsimlanishi 
texnologik jarayoning operatsiyalarga bo‘linishiga olib kelgan davrlarda texnolo 
gik ta’limini operatsiya tizimi XIX asrning oxirida yuzaga keldi. Bu tizimning ma 
zmuni shundan iboratki, shogird yoki talabalar o‘zlari egallaydigankasbning maz 
munini tashkil qiluvchi texnologiya operatsiyalarini o‘rganishgan. Bu tizimni inje 
ner D.K.Sovetkin rahbarligida Bauman nomli Moskva oliy texnika bilim yurti xodi 
mlari ishlab chiqqan. Operatsiya tizimi buyicha o‘qitishda talabalar o‘zlari egallay 
digan kasbning mazmuni tashkil qiluvchi texnologiya operatsiyalarini o‘rganish 
gan. SHu sabali ular har qanday buyumni tayyorlash bir xil operatsiyalardan iborat, 
bundan faqat operatsiyalarning bajarilish tartibi va ishlov berishning aniqligiga qo‘ 
yiladigan talablar bir-biridan farq qiladi, degan tushunchaga ega bo‘lishgan. Shun 
day qilib, operatsiya tizimi talabalarni buyum tayyorlashga bog‘lab qo‘y may, kasb 
doirasidagi umumiy bilim, amaliy kunikma va malaka bilan qurollantirilgan.
Afzalligi:ta’limning buyum tizimiga nisbatan operatsiya tizimini afzalligi ana 
shundadir. talabalarni ma’lum qator buyumlarga bog‘lab qo‘ymay, mazkur kasb 
doirasidagi universal bilim va malakalar bilan qurollantirgan, bu tizim tufayli 
ishlab chiqarish texnologiyasini to‘g‘ri tushunishi uchun shart-sharoit yaratadi, 
ta’limni yangi izchil (oddiy operatsiyalardan – murakkab operatsiyalarga) tashkil 
qilish imkonini beradi, asosiy operatsiyalarni o‘zlashtirib olishga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi(ma’lum vaqt ichida ko‘proq buyum ishlab chiqarishga erishiladi). 
Bu tizimning kamchiligi shundan iboratki, talabalar texnologiyai unumli 
texnologiya xarakterida bo‘lmaydi, ular tomonidan tayyorlanadigan buyum kam 
sonli operatsiyalarda ajralgan holda bajariladi, ularning ishga qiziqishi cucayadi,
operatsiyalarni bajarish bilan buyumlar tayyorlashni umuman o‘zib qo‘yadi. 

---

Vaholanki, operatsiyalarni kompleks bajarish uchun ba’zi qo‘shimcha bilim va 
kinikmalar(texnologiyani tashkil qilish, operatsiyalar ketma-ketligini rejalashtirish 
va hokozolar)kerak bo‘lishi ma’lum, ular operatsiyalarni alohida alohida 
o‘rganishda shakllanmaydi. 
Operatsiya – predmet tizimi. XIX asrning 90 yillarida S.A. Vladimirskiy 
tomonidan taklif etilgan. Bu tizim talabalar tomonidan texnologiya operatsiyalarini 
o‘zi uylab, tanlangan buyumlarni tayyorlash jara yonida o‘rganishni kuzda tutadi. 
Buyumlar tanlashda katta e’tibor beriladi, birinchi buyumni tayyorlashda eng engil 
3-4 operatsiyalar, boshqalarni tayyor lashda esa murrakbroq operatsiyalar 
o‘zlashtiriladi. 
Uning avvalgi tizimlaridan farqi shundaki, u yoshlarni kasblar hajmida texnolo 
giyaga tayyorlash tamoili asosida ko‘rilgan. Operatsiya-predmet tizimining yutug‘i 
talaba o‘z texnologiyai natijasini kuradi. Tizimning kamchiligi: mashg‘ulotning 
birinchi darsidanoq o‘z ichiga bir necha operatsiyalar olgan buyumlar tayyorlash 
talabalarda bu operatsiyalarning mazmuni haqida to‘g‘ri tassavur bo‘lmasligiga 
olib keladi. 20 yillar oxirida markaziy texnologiya instituti(MMI)da ishlab 
chiqilgan motor mashq tizimi texnologiya ta’limini navbatdagi tizimi bo‘ldi. Bu 
tizim bo‘yicha o‘qitish talabalar ko‘nikma va malakalarini ongli o‘zlashtirishini 
ko‘zda tutmadi. Ko‘nikmalarni shakllantirish maxsus apparatlar va haqiqiy 
texnologiya jarayonini eslatadigan mashqlarni qo‘llash bilan amalga oshirilardi,
ko‘p marta takrorlash natijasida mushaklarni ma’lum harakatlarini ongning 
ishtirokisiz ham bajarishga «o‘rgatish» mumkin, faraz qilingan. Ta’limga bunday 
yondoshish maqullanmadi va rad qilindi. 
Motor – mashq tizimining yutug‘i shundaki, mehnat uquv va malakalarni 
shakllantirishning didaktik jihatdan asoslangan, psixofiziologik qonuniyatlarga 
mos keladigan kema-ketligi: mehnat usuli – mehnat operatsiyasi – mehnat jarayoni 
birinchi marta ishlab chiqilgan va qullanilgan.
Bu tizimda talabalarga ta’lim berish besh davrga bo‘linadi: 
1. Asosiy mehnat faoliyati va harakatlarini o‘zlashtirish bo‘yicha mashg‘u 
lotlar. 
2. Mehnat usullarini o‘zlashtirish buyicha mashqlar. 
3. Mehnat opreatsiyalarini bajarishga doir mashqlar. 
4.Talabalarni maxsus tanlangan buyumlar ustida ilgari o‘zlashtirilgan texno 
logiya operatsiyalarini operatsiyalar kompleksiga birlashtirishga o‘rgatish. 

---

5. Mustaqil davr, bunda talabalar ayni kasbga doir xarakterli bo‘lgan buyum 
larni tayyorlaydi.
S.A.Vladimirskiy mutaxassislik buyicha kasb ta’limi tizimini takomillashtirib 
undagi qator nuqsonlarni bartaraf qiladi. Bunda buyumlar shunday yo‘sinda tanlab 
olinadiki, birinchisini yasashda eng engil (3-5)operatsiya o‘zlashtiriladi, navbatda 
gilarni tayyorlashda anchagina murakkab ko‘p operatsiyalar o‘rganiladi. Ko‘nik 
ma va malakalarni hosil qilishda maxsus mashqlarga e’tibor bermaslik, bu tizim 
ning samara dorligini birmuncha pasaytiradi. 
Mashg‘ulotning birinchi darslaridanoq o‘z ichiga bir necha operatsiyalar 
olgan buyumlar tayyorlash talabalarda bu operatsiyalarning mazmuni haqida 
to‘g‘ri tasavvur bo‘lmasligiga olib kelar edi. SHuning uchun ham bu tizim keng 
tarqalmadi. 
Amerikalik injener Teyner yaratgan ishchilar tayyorlashning ishlab chiqarish 
ta’limining uslubiy- tizimida texnologiya usullarini va uni tashkil etuvchi ish 
harakatlarini faqat maxsus mashq jarayonidagina o‘zlashtirishga qaratilgan edi. 
Ishchi bir qator alohida yoki bitta operatsiyani bajarish o‘rniga mashinani 
boshqarishi va unga xazmat ko‘rsatishdan iborat cheklangan miqdorda spetsifik 
jismoniy texnologiya usullarini bajarish kerak bo‘lib qoladi. Bunda motorli-mashq 
tizimi qo‘l keladi. U ko‘pgina nuqsonlarga qaramay yosh ishchilarni texnologiya 
ga o‘rgatishni muayyan qiymatga ega, hamda ishlab chiqarish texnologiyani, texno 
logiya unumdorligi va ish harakatlariga bo‘linishiga, ishchini esa mashinaning 
qo‘shimcha (qo‘liga) aylantirishga olib keladi. 
Operatsiya – predmeti va motor – mashq tizimlarining kamchiliklari va yutuqlari 
o‘rganilib, ularni hamma ijobiy jihatlari operatsiya – kompleks tizimida yanada 
rivojlantirildi, unda o‘qitish talabalarning oldin ikki-uchta ketma-ket operatsiyani 
o‘zlashtirishi, so‘ng ana shu opera siyalarni o‘z ichiga olgan kompleks ishlarni 
bajarishga o‘tishidan iboratdir. Texnologiya operatsiyalarini o‘zlashtirish va ularni 
kompleks ishlarda qullash ta’limning birinchi bosqichidagi asosiy vazifadir. Ikkin 
chi bosqichda talabalar ishlab chiqarishdagi unumli texnologiyaga qushiladilar. Ma 
salan, kiyim tikishda qullaniladigan barcha turdagi engni, yoqani, mayda qismlari 
ni tikishni o‘rgatib bo‘lingandan sung uni kiyimda qullash bajariladi. 
Tizimni kamchiligi: talaba o‘zining ishini natijasini juda uzoqdan sung kuradi. 
Natijada qiziqish susayadi.
Hozirgi vaqtda o‘quv ustaxonalarida amaliy ishni bajarish jarayonida operatsiya-
buyum tizimidan foydalaniladi, chunki operatsiyani alohida o‘rganish 

---

rejalashtirilgan va dasturda kursatilgan buyum xilini mahalliy sharoitga qarab 
o‘zgartirish mkmkin. 
Fan- yutuqlarini professional tayyorgarlikka xizmat qildirish uchun MMI ishlab 
chiqarish ta’limi tizimi ishlab chiqildi va talabalarni amaliy tayyorlashni 4 davri 
belgilandi. 
Maxsus trenirovka an’analaridan foydalanib amalga oshiriladigan texnologiya 
harakatlarini va texnologiya usullaridagi trenirovka mashqlari. 
Mehnat operatsiyalarini bajarishdagi trenirovka mashqlari. 
Buyumni tayyorlashda ilgari o‘zlashtirilgan texnologiya operatsiyalarini 
uyg‘unligini o‘rganish. Talaba buyumni tayyorlashga ketadigan mustaqil davri. 
Barcha ta’lim davrining 4 bosqichiga bo‘linishi texnologiya jara yonlarini 
elementlarga sunniy ravishda bo‘linishiga olib keladi. 
Texnologiya ta’limining yuqoridagi tizimlarning hammasi ko‘rsatilgan 
kamchiliklardan tashqari yana bitta kamchilik bilan xarakterlanadi, ya’ni ular 
ishchining faqat ijrochilik funktsiyalarini shakllantirishga yunaltirilgan. SHu 
munosabat bilan texnologik, predmet-kompleks, konstruktorlik-texnologik, 
muammoli-analitik va texnologiya ta’limining boshqa tizimlari adabiyotlar 
vujudga keldi.