А. Авлоний номидаги Халқ таълими ходимлари қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш Марказий институти Ж. Йўлдошев, Ф. Йўлдошева, Г. Йўлдошева

Креатив таълимнинг мақсад ва вазифалари
Ҳозирги мавжуд таълим асосан илгаридан мавжуд бўлган анъанавий дидактикага асосланган, яъни ўқув жараёнида илгаридан фанга маълум бўлган билимларни ўқитиш, ўргатиш етказиш билан характерланади. Ўқитувчи илгаридан маълум репродуктив фаолиятни олиб боради. Бу эса асосан ўқувчининг таълим мазмунини ёдлаб олиши, қайта такрорлаб бериши билан чекланади. Яъни, таълим илгаридан маълум предмет "аввал ҳунар ўргат, кейин шогирд ўз хоҳишича нимани ижод килса -қилаверсин" йўсинида иш тутиш расм бўлган.
Бундай ҳолда билим олиш концепцияси тўрт босқичда амалга оширилади:

• 
  билим билан танишиш, маълум ахборотни тушуниб олиш, воқеаларни бир-биридан ажрата олиш;
  

• 
  билимдан нусха олиш, олган билимларини такрорлаш;
  

• 
  билим - малака, олган билимларини амалий фаолиятда қўллай олиш;
  
• 
  билим-трансформация, олган билимларини, кейинги янги билимларни, янги вазифаларни бажаришда қуллаш (яъни ижодий фойдалана олиш даражаси)дир.
  

Агар умумтаълим мактаблари биринчи, иккинчи даражадаги билимларни ўргатса, олий таълим учинчи, олий таълимдан кейинги таълим тўртинчи даражадаги, яъни илмий изланиш, аспирантура, докторантураларда билим беришни давом эттирилади. Ундан кейинги таълим "бешикдан қабргача"., "умр бўйи узлуксиз" таълим давом эттирилади.
Шуни ёдда сақлаш керакки, ижодкор яратувчи шахсни тарбиялаш -фанга маълум бўлган билимларнинг ўзинигина ўзлаштириш билан кифояланмай, олинган билимлар замирида янги билимларни кашф этишлари билан муҳимдир.
Бунга ёрқин мисол, улуғ алломаларимиз Мусо ал-Хоразмий математика фанининг асосчиси, Ал-Фарғонийнинг турли фанларга тегишли буюк кашфиётлари, Ал-Фаробийнинг (70 дан ортиқ тилларда эркин сўзлашган), товуш тезлиги, частотаси, моддият, иссиқлик, ҳаракат, оптикага оид кашфиётлари, Абу Райҳон Берунийнинг (комусий олим) минералогия, геодезия, жуғрофия, фалаккиёт (астрономия) фанлари ривожига қўшган катта ҳиссаси, Абу Али Ибн Синонинг "Тиб қонунлари", "Кўз анатомиясига" бағишланган китоблари, Улуғбекнинг "Зижжи Курагоний" асари. Уларнинг колдирган асарлари ҳозирда ҳам мамлкатимизда ва кўплаб Европа мамлакатларида ўқиб ўрганилмоқда.
Уларнинг кашфиётлари бутун жахон халқларининг умум мулкига айланмокда. Бу шундан дарак берадики, алломаларимиз ўз даврида мавжуд билимларни чуқур ва пухта ўрганиб, ўзлаштириб қолмай, улар ўз ишларига изланувчанлик ва ижодкорлик билан ёндошиб, жуда кўплаб кашфиётлар қилганлар. Шунинг учун янгиланган дидактиканинг вазифаси фақатгина фанга маълум бўлган билимларнинг ўзини ўргатиш, уни такрорлаш билан чекланмай, уларнинг ижодий, танқидий ва яратувчанлик руҳида иш юритишларига замин яратиб бормоқдан иборат.
Ҳозирги замон таълимининг бош ва асосий вазифаси – ўқувчининг интеллектуал даражасини, яратувчанлигини, ижодкорлигини, изланувчанлигини такомиллаштириш орқали уларни янги билимларни олиш, яратишга руҳлантиришга қаратилмоғи керак.
Маълумотларга қараганда (ёшлар психологиясига кўра) олти ёшгача бўлган болалар 40 % истеъдод потенциалига эга эканлар. Болалар энг кичик ёшданоқ ижодкорлик, яратувчанликка жуда мойил бўлар экан. Агар шу даврда у билан олиб борилаётган таълим жараёнига фақат анъанавий таълим асосида ёндошилса, ундаги ижодкорликка мойиллик сўниб боради.
Ўқув-билув ижодкорликка йўналтирилса - унинг фаоллиги, яратувчанлик қобилияти ошиб боради.

• 
  Ижодкорлик асосида иш юритишда фақатгина объектнинг ўзи билангина чекланмай, яъни субъект (бола)нинг ижодкорлиги, мойиллиги, эҳтиёжига қараб иш тутилса, ижобий натижалар беради, яъни ижодкорликка болаликдан ўргатиш мумкин ва зарур;
  
• 
  Умуман улуғ кашфиёт намоёндалари фикрлаш алгоритмни яхши ўзлаштирганлар, чуқур, атрофлича билимга эга бўлганлар. Улар асосан эвристик метод ва усулларни яратганлар, шулар асосида ижодкорлик намуналарини намоён килганлар.
  

Сгеаto-лотинча сўз бўлиб - яратувчанлик, ижодкорлик деган маънони беради.
Яратувчанлик ва ижодкорлик методларини яратишни, ўргатишни креатив педагогика ўргатади.
Агар таълим жараёни ўқувчи фаоллигига асосланган муаммоли, дастурланган, лойиҳалар жадаллаштирилган ҳолда кечса, у ҳолда креатив йўналишга эга бўлиб, ўқувчининг фаоллиги туфайли у янгилик, ижодкорлик сари етаклайди.
Ижодкорлик ва маданиятлилик ўқув фаолиятида доимий тизимли кечса, у ижодкорлик сари боради. Шунинг учун ҳам ўқув жараёнидан ташқари вақтда "техник ижодкорлик асослари" ёки "техник лойиҳалаш ижодий асослари" илмий изланиш йўналишидаги тўгараклар ташкил этилса, ўқувчининг лойиҳалаш ижодкорлиги ошиб боради. Шунинг учун ҳам болаларнинг бўш вақтини мазмунли ва мақсадли йўналтириш, уларнинг келгусида касбий маҳоратли, ижодкор бўлиб етишишига сабаб бўлади.
Тарихан таълим икки маданият йўналишида ривожланган, тараққий этган. Биринчиси, гуманитар - бадиий йўналишда бўлса, иккинчиси илмий ва техника йўналиши. Шу сабабли техник ижодий ривожланиш концепциясида техника таълимини инсонпарварлаш ва назарий муҳитда ривожланишнинг асоси қилиб олинган. Аниқ фанларнинг ҳам ривожланишини техника тараққиёти ва ахборот-информацион технологиялар билан чамбарчас боғлаш яхши натижалар бермокда. Таълим билан боғлиқ ҳар қандай фаолият лойиҳалаштириш асосида кечса:

• 
  Дизайн билан боғлашда яхши натижаларга олиб келади. Шунинг учун креатив педагогика шу лойиҳалаштиришга асосланган бўлади. Ҳозир техник жиҳатдан катта ўсиш, ўзгаришлар даври;
  
• 
  Ўз навбатида таълим жараёни олдига вазифалар қўймоқда, таълим олувчи олган билимларини ўзлаштириб, кўпайтириб боришдан ташқари, ўқув-билув жараёнида қўшимча билимлар бериш орқали ижодий ёндашувга мойилликлари ортиб боради;
  
• 
  Таълимни олиб борувчи - ўқув жараёнини олиб борувчи, ўқувчи-ўқув жараёнининг фаол иштирокчиси ўқув - билув масъулиятини ўз бўйнига олувчи ҳамдир;
  
• 
  Таълим жараёнини технологиялаштириш, инновациялар, илғор технологиялар, янги ўқув объектлари ўқувчининг тафаккурини абстракт фикрлаш, ижодий фикрлар юритишга олиб келади.
  
• 
  Ўқув жараёнини алгоритмлаш, лойиҳалаш, модуллаштириш ўқувчининг ўқув жараёнига бўлган шахсий масъулиятини оширади. Уларда мотивациянинг кучайиши орқали қўшимча маълумотлар олиш асосида ўз билимини бойитиб бориш эҳтиёжини туғдиради.
  

Ўқув жараёнини креатив йўналтириш учун:

• 
  Ўқув жараёни ўқув материалини бериб бориш, бошқа қизиқарли қўшимча материалларни таклиф этиш ва ўқувчини изланишга, ижодкорликка йўналтирувчи материал асосида уни ўз эҳтиёжи, хоҳиши билан янгилик сари етаклаш.
  
• 
  Ўқув жараёнини ҳам шундай ўзгартириш керакки, ўқувчи ўқув материалларининг яратувчисига айланиб, берилган ўқув материали ўша яратувчиликка хизмат қилсин.
  
• 
  Ўқув материлларига янги қўшимчалар киритиш орқали эвристик стратегия, тактика, метод ва усуллар таклиф этиш орқали ўқувчининг ижодий фикрлашга бўлган қизиқишини ошириш керак.
  

Умуман инсон фаолиятида яратувчанлик, ижодий фикрлаш ҳар қандай муаммони, вазифани, лойиҳани ечишда сермаҳсул жараён ҳисобланади.
Ўқув жараёнида ўқувчи мустақил равишда масаланинг ечимига интилса, ўқитувчи муаммоли вазиятни ўз вақтида ташкил этса, ўқувчи учун секин-аста кўникма ва малакага айлана боради.
Эвристик таълим
Ўқувчиларнинг мустақил, фаол, ижодий фаолиятини ташкил этишда эвристик методлар асосидаги таълим алоҳида ўрин тутади.
"Эвристика" - грекча сўз бўлиб "heurist" сўзни, "излайман", "топаман", "очдим" маъноларини беради. Умуман эвристик таълим жуда узоқ антик замонлардан бери қўлланилиб келинади. Биринчи бора таълим жараёнида қўлланилганда - эвристик суҳбатлар йўналтирилган, кетма-кет берилган саволларга жавоб бериш жараёнида шаклланган, саволларга жавоб беришда жавоблар ўқувчи томонидан муаммолар ечимига қатнашиш жараёнида ривожлантирилган.
Педагогикада ўқувчи фикрини ривожлантирувчи, мақсадли, сермаҳсул изланишлар асосида қўллана бошлаган.
Кўпроқ бу усулни биринчилардан бўлиб математик олимлар, ўқитувчилар истеъмолга киритганлар. Кўпинча уни "математик ечиш саньати" методлари шаклида қўллаш маькул кўрилган.
Кейинчалик уни бошқа ўқув предметларини ўқитиш жараёнида илғор универсал методлар сифатида ҳам қўллашга ҳаракатлар - ўрганишлар бўлган.
Бу муаммо билан ўз даврида философ солдат, грек математиги Папп Александрийский, кейинчалик француз философ ва метематиги Р.Дехретлар шуғулланиб, эвристик таълим универсал методдир деган фикрга келганлар.
Илғор метод сифатида уни Ян Амос Коменский таълим тизимига киритиш зарурлигини уқтирган. У эвристик усулдан таълим жараёнида фойдаланишда шахснинг ўйлаши, ижодий фикр юритиши замирида турли янгиликларни яратувчи шахс тарбияланади, деб таъриф беради.
Рус педагоги П.К.Контерев - халқ мактабларида эвристик таълим методларини кенг қўллаш ижодий фикрни юритувчи шахснинг шаклланишига замин яратади, деган фикр юритади.
Эвристик таълим методининг кенг тарқалиши бизга XX асрнинг иккинчи ярмидан кириб кела бошлади. Айниқса, ўқув жараёнига кибернетиканинг кириб келиши, илмий изланувчанлик, ижодкорлик, янгиликлар яратишга эҳтиёжнинг ошиши муносабати билан таълим жараёнида кенг қўллашни талаб эта бошлади.
Ҳозир фанда эвристика йўналиши ҳам ривожланмокда. Бирор янгиликни яратиш ғояси илгари сурилгандан кейин янги ихтиёрий ҳаракат дастури тузилади, шу вазиятдан чиқиш ёки жаддаллаштириш учун янгича ижодий, ностандарт фикрлаш орқали янгилик яратилади.
Фикрлаш жараёни (анализ, синтез, умумлаштириш) орқали айрим операциялар кетма-кетликда янгича ёндашув орқали ечилади, ҳал этилади.
Эвристиканинг фан сифатидаги вазифалари қуйидагилардан иборат:

• 
  Ҳосила берувчи жараёниларни ўрганиш. Унда кечадиган ўзига хос психологик кечинмаларни ўрганиш ва билиш. Инсоннинг эвристик фаолияти ёки элементлари орқали реал вазиятни ажрата олиш ва уни хотирада сақлаш
  
• 
  Эвристик фаолиятни юритиш учун (модел) шароитни яратиш принципларини ўрганиш.
  
• 
  Эвристик фаолиятни юритиш, ташкил этиш учун вазиятни моделлаштириш.
  
• 
  Эвристик фаолиятни юритиш учун мақсадга йўналган эвристик системани қонуниятларини шакллантириш ва яратиш.
  
• 
  Эвристик фаолиятни жорий этиш қонуниятларини амалга ошириш учун техник жиҳозлар конструкциясини яратиш.
  

Эвристика фан сифатида ўз категорияси, эвристик фаолият, эвристик элементлар аппарати, эвристик тизим, эвристик стратегия, эвристик метод, эвристик қоида, эвристик йўл кабиларни ўз ичига олади.
Энди эвристик методлар ва улардан фойдаланиш йўналишлари ҳақида фикр юритамиз.