А. А. Tulyaganov, S. S. Parsiyev, V. A. Tulyaganova, U. M. Abdullayev Elektr zanjirlar nazariyasi

1.4. Elektr toki

Har qanday metall o„tkazgichlarda erkin harakatlanuvchi ELEKTRONLAR mavjud bo„ladi. Agar metall o„tkazgich uchlariga (klemmalariga) hech qanday kuchlanganlik ulanmasa, elektronlar har xil yo„nalishlar bo„yicha tartibsiz harakatlanadi, elektronlarning hech qanday tartibli harakati kuzatilmaydi.

Agar metall o„tkazgich uchlariga har xil qiymatlarga ega bo„lgan kuchlanganlik ulansa, u xolda elektronlarni tartibli harakatga keltiruvchi ELEKTR MAYDON hosil bo„ladi.

Shu xolatda o„tkazgich kesimidan bir vaqtning o„zida bir xil miqdordagi elektr zaryadlari ko„chib o„tishi kuzatiladi. Elektronlarning tartibli harakati orqali zaryadli zarrachalarning o„tkazgichning bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga ko„chib o„tishi ELEKTR TOKI deb ataladi, qisqacha TOK deyiladi.

10

Tokning o„lchov birligi fransuz fiziki N.M.AMPER (1775-1836) nomiga atab AMPER (A) deb belgilanadi. Tok miqdorini aniqlash uchun ma'lum vaqt oralig„ida zaryad o„zgarishini bilish kerak bo„ladi.

Vaqt o„tishi bilan qiymatini o„zgartirmaydigan tok o„zgarmas tok deb ataladi. Vaqt o„tishi bilan sinusoidal (garmonik) qonun bo„yicha o„zgaradigan tok o„zgaruvchan tok deb ataladi.

Tok xuddi kuchlanish singari i – oniy, amplituda I_m va maksimal I_p

qiymatlarga ega bo„ladi. Tok miqdori biror yuza s orqali vaqt birligida o„tayotgan zaryad miqdori q bilan o„lchanadi. Vaqtning ixtiyoriy onida o„tkazuvchanlik toki ko„rilayotgan s yuzadan zaryad tashuvchilar bilan ko„chirilayotgan elektr zaryadining vaqt bo„yicha hosilasiga teng, ya'ni

i 	dq	,	(1.3)
	dt

O„tkazgichning barcha nuqtalarida tartibli harakatlanayotgan zaryadlardan tashqari, tartibsiz harakatlanayotgan elektronnlar ham mavjud bo„ladi, oqibatda ular o„tkazgich orqali o„tayotgan tokning tartibli harakatiga xalaqit beradi.

Bu xolat o„tkazgichning yoki materialning QARShILIGI deb ataladi.

O„tkazgich qarshiligi R harfi bilan, yoki r bilan belgilanadi. qarshilikning o„lchov birligi nemis olimi Georg OM (1787-1854) sharafiga Om deb belgilanadi.