А. А. Tulyaganov, S. S. Parsiyev, V. A. Tulyaganova, U. M. Abdullayev Elektr zanjirlar nazariyasi

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Kompleks qarshilik, ta'rifi, formulasi.
   
2. 
   To„liq kirish qarshiligi, formulasi.
   

3. 
   Kompleks kirish qarshiligining vektor ko„rinishi.
   
4. 
   Kompleks kirish o„tkazuvchpnligi, ta'rifi, formulasi.
   
5. 
   Kompleks to„liq o„tkazuvchanlik.
   
6. 
   Kompleks shakldagi Om qonuni, ta'rifi, formulasi.
   
7. 
   Kompleks shakldagi Kirxgofning BIRINCHI qonuni.
   
8. 
   Kompleks shakldagi Kirxgofning IKKINCHI qonuni.
   

62

X –bob. GARMONIK TOK ZANJIRLARIDA QUVVAT
VAQT BIRLIGIDA BAJARILGAN ISHGA QUVVAT DEB ATALADI.
O„zgarmas tok zanjirlarida QUVVAT quyidagi ifoda orqali aniqlanar edi:

P 	A		UI  I^2R 	U 2	U^2G	(10.1)
	t			R

QUVVAT o„lchov birligi sifatida ingliz kashfiyotchisi D. Uatt sharafiga vatt (Vt) deb qabul qilingan.


Quvvat o„lchov birliklari
mVt (millivatt = 10^-3 Vt)
kVt (kilovatt = 10³ Vt)
MVt (megavatt = 10⁶ Vt)


Har sekunda 1 Dj ish bajariladigan QUVVAT Vatt deb ataladi.
Elektr zanjir qismiga o„zgaruvchan garmonik signal ta'sir etganda quyidagi
QUVVAT turlari hosil bo„ladi:

• 
  ONIY QUVVAT
  
• 
  AKTIV QUVVAT (QUVVAT)
  

• 
  REAKTIV QUVVAT
  
• 
  TO„LIQ QUVVAT
  
• 
  KOMPLEKS QUVVAT
  
• 
  Endi har bir QUVVAT turlarini alohida ko„rib chiqamiz:
  

• 
  Oniy QUVVAT o„zgaruvchan miqdor bo„lib quyidagi ifodaga teng bo„ladi:
  

p=ui

(10.2)

Misol uchun REZISTOR ulangan zanjir orqali o„tayotgan garmonik TOK va KUCHLANISH quyidagi ifodalarga teng bo„lsa

u  Um sin t,	i  Im sin t	(10.3)
u xolda ONIY QUVVAT quyidagi ifodaga teng bo„ladi:
p  UmIm cost cos(t )  UIcos  cos(2t )		(10.4)

Agar elektr zanjiriga faqat REAKTIV element ulangan bo„lsa (masalan induktivlik L) va zanjir orqali quyidagi miqdordagi garmonik TOK va KUCHLANISH o„tayotgan bo„lsa. U xolda ONIY QUVVAT quyidagicha ifodalanadi:

u  U_m sin t, i  I_m sin(t  90⁰ )

63

	p Um Im						1		cos(t t  90^0 )  cos(t t  90^0 )		=
							2
	1	Um Im cos 90^0  cos(2t  90^0 )
2
			1							cos(2t  90^0 )UI cos(2t  90^0 )

				U 2I				2			(10.5)
2

Agar elektr zanjiri qarshilik va induktivliklardan tashkil topgan bo„lsa (ya'ni R. L) va zanjir orqali quyidagi miqdordagi garmonik TOK va KUCHLANISH o„tayotgan bo„lsa:

u  U_m sin t, i  I_m sin(t )

16. 
     U_m I_m ¹₂ cos(t  t  )  cos(t  t  90⁰ )
    

 U		I		cos  cos(2t  90^0 ) UI cos UI cos(2t  90^0 )
	2		2		(10.6)

10.1. Aktiv quvvat


Aktiv quvvat deb bir davr T mobaynidagi oniy P quvvatning o„rtacha qiymatiga aytiladi va quyidagicha ifodalanadi:

P 

1 ^T

pdt 

1 ^T



 uidt

(10.7)

T

T

0

0

Agar zanjir qismidan quyidagi miqdordagi tok va kuchlanishlar o„tsa

i  Im sin t

u  Um sin(t )

(10.8)

u xolda aktiv quvvat:

P 

1 ^T

sin t sin(t  )dt 

U

m

I

m

cos  UI cos

 I U

(10.9)

T

m

m

2

0

Aktiv quvvat deganda bir vaqt birligida qarshilik ulangan elektr zanjirida uzatiladigan issiqliq energiyasini ifodalaydi. Agar quyidagi ko„paytmani e'tiborga olsak

U cos  IR	(10.10)
U holda:
P  UI cos  I ^2R	(10.11)

64

Aktiv quvvatning o„lchov birligi Vt hisoblanadi.


10.2. Reaktiv quvvat

REAKTIV QUVVAT TOK va KUCHLANISHLAR, hamda ular o„rtasidagi sinus burchagi ko„paytmasiga teng bo„ladi:

Q  UI sin  (10.12)

Reaktiv quvvat o„lchov birligi (VAr) hisoblanadi va quyidagi shart bajariladi:

sin   0 unda Q  0 agar sin   0 unda Q  0

10.3. To„liq quvvat

To„liq quvvat TOK va KUCHLANISHLARNING haqiqiy qiymatlari

ko„paytmasiga teng bo„ladi ,
S UI	(10.13)

o„lchov birligi ( В  А ) hisoblanadi.AKTIV, TO„LIQ va REKATIV QUVVAT birliklari o„zaro quyidagi ifoda orqali bohlanadi:

P^2 Q^2  S^2

(10.14)

Grafik orqali boshlanishi esa quyidagi ko„rinishga ega bo„ladi. Bu rasmda AKTIV va TO„LIQ quvvatlar uchburchakning katetlari xisoblansa, REAKTIV quvvat uchburchakning gipotenuzasiga to„g„ri keladi.

Rasm 10.1.

65

10.4. Kompleks quvvat

Zanjirning Kompleks quvvati quyidagi formula orqali ifodalanadi:

P	 P e ^j^	(10.15)
S	S

Trigonometrik shaklda quyidagicha ifodalanadi:

P_S  P_S cos  jP_S sin 

Ushbu formuladan ko„rinib turibdiki, uning HAQIQIY qismi QUVVAT, MAVHUM qismi esa REAKTIV quvvatdan tashkil topgan.

RePS  PS cos  PA		ImPS  PS sin   PQ