7 – Маъруза: Суғориш тизимларида сув ўлчаш Режа

СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ ИККИЛАМЧИ
ШЎРЛАНИШИ ВА УНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ
Иккиламчи шўрланиш деб, суғориладиган ширин тупроқларнинг тезда унумдорлиги пасайиб, турли даражадаги шўрланган тупроқларга айланиш жараёнига айтамиз.
Иккиламчи шўрланиш янгидан очилиб, суғориладиган ерларда ва янгидан қурилган, лекин фойдали иш коэффициенти кичик бўлган ирригация тармоқларида, суғориш ишларининг бошланишидан кўп йил ўтмай ривожланади. Ҳозирги замон гидроизоляциясиз ўтказилаётган суғориш каналларининг фойдали иш коэффициенти 0,5-0,6 дан кичик, бунинг устига экинлар суғорилмаган вақтда ҳам далаларимиздан жуда кўп сув фойдасиз оқиб, ер остига шимилиб ётади. Бу ер остига шимилаётган сувлар ўзи билан бирга тупроқ қатламларидаги ётқизилган курна тузларни эритиб, сизот сувларига туширади. Бу ҳол, биринчидан, сизот сувлари минерализациясининг ошишига ва жойнинг оқими ёмон бўлганлигидан уни яна ер бетига кўтарилишига сабаб бўлади. Иккиламчи шўрланишнинг иккинчи даврида йирик ва ўрта катталикдаги ирригация каналларининг ҳар икки томонларида турли кенгликдаги турғун деҳқончиликни давом эттириш мумкин бўлган чучук сизот сувлик зонаси ҳосил бўлади, қолган 50-60% ер майдони кучли шўрланиши туфайли хўжалик оборотидан чиқиб қолиши мумкин.
Иккиламчи шўрланишни олдини олишнинг асосий чораларига суғоришда сувдан фойдаланиш интизомига қаттиқ риоя қилиш, сувдан фойдаланиш коэффициентини 0,8-0,9 гача кўтариш, каналларни бетонлаш, полиэтилен трубалардан фойдаланиш, сунъий ёмғир усулида суғориш қиш кунлари каналларни беркитиб қўйиш, канал ёқаларида ихота дарахтзорларни ўтказиб, биологик дренажни кучайтириш ва бошқалар киради.
Хуллас, ер бетига яқин жойлашган шўр сизот сувлари таъсирида ҳосил бўлган ҳозирги кунда иккиламчи шўрланган тупроқларнинг туздан тозалаш учун юқорида айтилган огоҳлантириш чоралари билан бир қаторда, сизот сувларини критик чуқурликда пастга тушириш учун етарли миқдорда зовур каналлари қурилиб, сизот сувларини тезлаштириш, уни чучуклатиш, бир йўла эритиш каби ишларни олиб бориш керак.
Қуруқ ва иссиқ иқлимли шароитларда экинларимизни 10-12 маротаба суғорамиз. Шўр ювиш билан суғориладиган ерларнииг тупроқ эритмасининг концентрацияси 15-20 г/л дан ортмаслиги керак. Шунинг учун ҳам бундай тупроқларни суғориш режими тузларнинг ювиш режимида ўтказилиши керак. Бошқача қилиб айтганда, яхши ишлайдиган зовур каналлар ёрдамида тузларнинг доимий ювилиб, экин майдонидан чиқиб кетишини, тупроқ эритмасини янги чучук суғориш сувлари билан алмашиниб туришини таъминлаш керак. Айтилганларга хулоса қилиб, қуйидагиларни тавсия қиламиз:
а) суғориладиган сувнинг шўрлиги бир литрда (1-2 г/л) дан ортмаган, суғориш натижасида тупроқда йиғилиб қолиш мумкин бўлган тузларни ювиб туриш учун ҳар йили бир маротаба вегетатив шўр ювиш ўтказилиб туриши керак;
б) суғорадиган сувнинг минерализацияси 4-5 г/л бўлса, ҳар 4-5 оддий суғоришдан сўнг бир маротаба шўр ювилиши бўлиши керак;
в) суғорадиган сувнинг шўрлиги 10-12 г/л бўлса, у вақтда зич ўтказилиб, яхши ишлайдиган зовур каналлари ёрдамида ҳар гал бостириб суғориш керак;
г) суғорадиган сувнинг минерализацияси 7-8 г/л бўлса, ҳар икки суғоришдан сўнг учинчиси шўр ювиш суғориш бўлиши керак.
Кўрсатилганларга риоя қилмаслик, юқорида айтганимиздек, оғир оқибатларга олиб келиши мумкин.