5-sinf Adabiyot Sana

Dars turi: suhbat

Darsning jihozi: darslik, rangli rasmlar, mavjud texhika vositasi

Darsning borishi:

b) navbatchilik hisoboti, sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual - tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu:

Qimmatli farzand, o‘zingizning uch-to‘rt yasharlik paytingizni eslaysizmi? Yodingizda bo‘lsa, u paytlar televizorda beriladigan turli-tuman ko‘rsatuvlar Sizni unchalik qiziqtirmasdi. Agar buni eslolmasangiz, ukalaringizni kuzating. Ular televizor tomosha qilishdan ko‘ra ertak eshitishni ko‘proq yaxshi ko‘radi.

Shunday ham bo‘ladiki, buva va buvilar, ota va onalar har kuni aytaverib, ertaklari ham tugaydi. Eng qiziq ertaklar o‘nlab marotaba qayta aytilsa ham bolajonlar jon qulog‘i bilan eshitaveradi. Ularga ertak voqealari yod bo‘lib ketadi. Lekin, baribir, bolalar ko‘zlarini katta-katta ochgancha, bir nuqtaga tikilib ertak eshitishdan zerikmaydi.

Nega shunday? Nega oddiy gaplar emas, balki ertak va she’rlar odamni bu qadar o‘ziga tortadi, deb o‘ylab ko‘rganmisiz?

Abdulla Qahhorning «Adabiyot atomdan kuchli, lekin uning kuchini o'tin yorishga sarflamaslik kerak» degan gapi, bizning nazarimizda, faqat yozuvchi-shoirlaigagina taalluqli o'git emas. Tajribali adibning bu gapi adabiyotdan qanday foydalanish kerak, uni qanday o'qish va uqish lozim, uning ta'sirini qay yo'llar bilan ta'minlash zarur degan masalalaiga ham birdek tegishlidir.. Bola ko'z oldida unga hoziiga qadar notanish bo'lgan dunyolar eshigi ochiladi. U asar dunyosiga to'la olib kira olinsa, kundalik turmushdagi mayda narsalarni, o'y-fikrini chulg'agan bachki xayollarni unutadi, ruhi so'z san'atining o'ziga chorlovchi cho'qqilari sari talpinadi. Bular aslo paxtavon gaplar, qo'l yetmas orzular emas, balki Siz bilan bizning amalga oshirishimiz mumkin, nafaqat mumkin, hatto amalga oshirishimiz majburiy bo'lgan vazifalardir. Zero, adabiy ta'lim boshqa biror ta'lim turi ega bo'lmagan imkoniyatga, xazinaga ega.

Xo'sh, bu imkoniyat nimalarda reallashadi?

Awalo, bolaga so'zning muqaddasligi, uning ilohiy hodisa ekanligini tushuntirmoq, hozirga qadar insoniyat yig'gan jamiki ma'naviy boyliklar, tafakkurning nodir durdonalari aynan so'z orqali bizgacha zavol ko'rmay yetib kelgani, demak, so'z avlodni ajdod bilan bog'lovchi robita ekani haqida alohida to'xtalmoq joiz. Muqaddas kitobimiz Qur'oni karimning oimas oyatlari ham, hadisi shariflar ham so'zda ifodalangani, yozuvda naqshlanganiga o'quvchi e'tiborini tortish, ilohiy da'vatlar qud- rati oddiy tuyulgan mana shu so'z bag'riga yashiringanini ang- latish kerak.

Albatta, adabiyotning tarbiyaviy ahamiyatini yoddan chi- qarish aslo mumkin emas. Biroq tarbiyaviy samaraga bevosita asar tahlili, qahramonlar xatti-harakatiga bola e'tiborini tortish, boshqacha qilib aytganda, «aytmasdan» tarbiya berishga erishilsa, nur ustiga nur bo'lur edi. 5-sinfda o'rganiladigan juda ko'p asar- lar markazida vatanparvarlik, insonparvarlik, mehr-shafqat g'oya- lari turadi. Biz bu asarlarni o'iganishni shunday tashkil etsakki, natijada o'quvchi ayni tuyg'ularni o'z ko'nglida o'zi kashf etsa, hozirga qadar nomini bilolmayotgan hislariga o'zi nom topsa!

Yana qaytaramiz - Sizda bunga erishishning real imkoniyatlari mavjud. Bobur ruboiylarini olasizmi, H. K. Andersenning «Bulbul» ertagini olasizmi yoxud M. Shayxzodaning «Iskandar Zulqarnayn» to'g'risidagi rivoyatiga to'xtalasizmi, qat'i nazar, agar bu asarlarni ixlos ila o'quvchi qalbiga olib kira olsangiz, bolajonning murg'ak qalbi so'zsiz aks sado beradi.

Pirovardida Sizga eslatmoqchi bo'lgan yana bir muhim gap bor. Keyingi paytlarda ommaviy axborot vositalari - gazeta- jurnallar, ko'chalar va yo'l chetlaridagi ko'rgazma taxtalarida, hatto adabiyotshunoslikka oid kitoblarda ham mumtoz adabiyotimiz vakillari ismi sharifini zamonaviy shaklda yozish urf bo'lmoqda — A. Navoiy, S. Sheroziy, Z. M. Bobur singari. Shu salbiy holatni bolalarga hozirdan eslatib, bunday yo'l tutish ma'qul emasligini, ulug' adiblar o'z asarlari ostiga bu taxlit imzo chekmaganlarini aytish, ularning muborak ismi shariflarini to'g'ri va to'liq yozish lozimligini uqtirish hamda nazorat qilishkerak bo'ladi. Qolaversa, mumtoz adabiyotimiz namoyandalari hayoti va ijodiga bag'ishlangan saboqlarni ularning ismlari, taxalluslariga kichikkina izoh berish bilan boyitilsa, bu ham ayni ijodkor shaxsi va badiiy olamini tushunishda yana bir kalit vazifasini o'tagan bo'lardi.

Mashg'ulot mobaynida “Aqliy hujum” usuli orqali o'qituvchi o'quvchilar faolligini oshirish uchun

«Qanday san'at turlarini bilasiz?»,

«San'atlarning o'zaro o'xshash va farqli tomonlarini ayting»,

«Badiiy adabiyot nima uchun so'z san'ati hisoblanadi?»,

«Ilmiy haqiqat bilan badiiy haqiqatning farqli tomonlari qaysilar?»,

«Badiiy asar ta'sirchanligini ta'minlagan omillar qaysilari?» singari savollar bilan murojaat qilishi mumkin.

Bu savollarga olingan javoblar, to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligidan qat'i nazar, rag'batlantirilishi lozim.

Chunki berilgan javob hozircha to'g'ri bo'lmasa-da, vaqti bilan to'g'rilanishi mumkinligi ko'zda tutilishi joiz.

Odamlar fikrlar ekan, bir narsani boshqasiga solishtiradi. Bunda ular nafaqat oqni qoradan, yaxshini esa yomondan ajratadi, balki nar-salar orasidagi o‘xshash, bir-birini takrorlovchi jihatlarni ilg‘aydi. Mana shu solishtirish jarayonida obrazli (timsolli) fikrlash hodisasi yuzaga keladi.

«Obrazli fikrlash» degan ibora Sizga sal og‘irlik qilayotgan bo‘lsa, buni bir sodda misol bilan tushuntiramiz.

Jajji ukalaringizning tiliga, xatti-harakatlariga e’tibor bering. Ular osmondagi bulutlarga qarab Sizga goh chopib borayotgan otni, goh ulkan odam qiyofasini ko‘rsatadilar. Bir sinchkov bola barg ustida sudralayotgan ipak qurtini har kuni qishlog‘ining chekkasidan o‘tadigan poyezdga o‘xshatsa, boshqa bola bahorda lolaqizg‘aldoq bilan qoplangan Dalalarni qip-qizil gilamga qiyoslaydi. Bolajonlar loydan kulcha, qumdan uy, plastilindan qushcha yasar ekan, yodiga o‘sha narsalarning surati — timsolini keltiradi. Qo‘lidagini xayolidagiga o‘xshatib yasashga urinadi.

Ertaklarda esa mana shunday obrazli fikrlashning rang-barang ko‘rinishlari aks etadi. Ertak qahramonlari so‘z va obrazli ifodalar yorda-mida ko‘z oldingizda jonlanadi, turli sarguzashtlarni boshdan kechiradi. Voqealar shunday qiziqarli hikoya qilinadiki, o‘zingizni xuddi ularning ishtirokchisidek his qilasiz.

Demak, odamlarning tabiatida bir narsani ikkinchi bir narsaga qiyoslash, hamma narsani so‘z yordamida jonlantirishga moyillik, so‘z san’atiga — adabiyotga qiziqish azaldan bor ekan, degan xulosaga kelsak bo‘ladimi? Albatta, bo‘ladi!

Ana endi ertak, she’r, hikoya ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan adabiyot — so‘z san’atining o‘zi nima, u qanday ehtiyojdan paydo bo‘ladi, degan savolga javob izlab ko‘raylik.

Suhbatimiz boshida «odam boshqa mavjudotlardan o‘zining fikrlay olishi bilan farq qiladi» dedik. Fikrlaydigan insonga esa xayolga berilish, orzu qilish, agar maqsadlariga erisha olmasa, armon chekish singari juda ko‘p xususiyatlar ham xosdir.