4-mavzu. O'g'it turlari. Azotli o'gitlar Агрокимё. Д. С. Сатторовнинг умумий таҳрири остида. Тошкент, “Чўлпон”, 2011. 131-152 бетлар

Ўсимликларда учрайдиган фосфат кислота бирикмаларининг шакллари
(қуруқ вазнга нисбатан Р₂О₅ нинг % миқдори)

№	Экин	Умумий фосфор	Жумладан органик модда таркибидаги фосфор						Минерал		Умумий фосфорга нисбатан %
			лицитин	фитин	нуклеопротеид	бошқа лар	жа ми	фосфор		органик		минерал
1	Буғдой (дон)	0,860	0,032	0,609	0,130	-	0,771	0,089		89,6		10,4
2	Йўнғичқа(хашак)	0,554	0,050	0,300	0,050	0,084	0,484	0,070		87,0		13,0

Ҳужайранинг тузилмавий таркибида фосфорнинг тақсимланиши муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади ва бу йўнғичқа мисолида кўриб чиқилган. Унинг биринчи хужайраси цитоплазмасида фосфорнинг миқдори 50%, ядросида 21%, пластидасида 19% ва митохондрияларида 10% ни ташкил этади.
Барг таркибидаги фосфорининг анча қисми (кузги жавдар, буғдойда 15%, салатда 22%) фотосинтезни амалга оширувчи хлоропластларга тўғри келади.


Ўсимликларнинг фосфор манбалари

Табиий шароитда ўсимликлар учун асосий манба бу ортофосфат кислотанинг тузлари ҳисобланади. Лекин пиро-ва умуман полифосфатлар гидролиздан сўнг ҳамма экинлар томонидан ўзлаштирилиши аниқланган. Метафосфатлар гидролизсиз ҳам ўзлаштирилиши мумкин, лекин уларнинг асосий қисми гидролизга дуч келади, чунки одатда улар полимер масалан, (КРО₃)_п ҳолатда учрайди.

Уч асосли кислота бўлганлиги учун ортофосфат кислота уч хил анионга диссоциацияланиши мумкин. Н₂РО₄^-, НРО₄^2- ва РО₄^3-. Кучсиз нордон муҳитда асосан биринчи хил анион кўпроқ учрайди, лекин иккинчи хили ҳам мавжуд бўлади, учинчи хили амалий жиҳатда ўсимликларнинг озиқланишида иштирок этмайди (34-жадвал).
Тупроқ эритмаси РН 5 (чимли- подзол тупроқлар) дан, 7 (қора тупроқлар) гача ўсимликлар ихтиёрида кўпроқ Н₂РО₄^- ва камроқ миқдорда НРО₄^-2 бўлади. Тупроқда фақат ортофосфат кислотасининг тузлари, лекин замонавий мураккаб ўғитлар ва мета ва полифосфат кислоталарининг тузлари ҳам учраши мумкин.
34-жадвал
Муҳитнинг ҳар хил рН кўрсаткичларида диссоциацияланмаган Н₃РО₄ ва унинг анионларининг нисбати, (% ҳисобида )

№	Кислота, ионлари	рН
		5	6	7	8
1.	Н3РО4	0,1	0,01	-	-
2	Н2РО4^-	97,99	83,68	33,90	4,88
3	НРО4^-2	1,91	16,32	66,10	95,12
4	РО4^-3	-	-	-	0,01

Лекин баъзи экинлар борки, улар фосфорни фақат уч алмашинган кальций фосфат ёки хатто таркиб жиҳатидан яна ҳам мураккаброқ ва эрувчанлиги янада камроқ бўлган табиий фосфоритларнинг таркибидан ҳам ўзлаштира олар экан. Улар жумласига гречиха, люпин (бўрикаллик), хантал (горчица), нўхат, қашқар беда (донник), эспарцет ва наша киради, улар бироз камроқ бўлсада, лекин ҳар холда фосфоритлар таркибидаги фосфорни ўзлаштира оладилар. Бу ўсимликларнинг қийин эрийдиган фосфатларни ўзлаштириш қобилияти бўлиши уларнинг илдизларидан чиқариладиган ажратмаларининг нордонлигидадир.

Бўрикаллик (люпин) нинг илдиз туклари юзасига тегиб турадиган эритма пардасини рН 4-5 га тенглиги, худди шунингдек беданинг илдиз атрофи зонасини рН 7-6 га тенг эканлиги олдиндан маълум. Шу кўрсаткичларга асосан нима учун бўрикаллик фосфоритни эритиши, беда эса эрита олмаслигини тушунтириш мумкин. Лекин илдизнинг ичидаги хужайра ширасини реакцияси ўсимликнинг фосфоритни эритиш қобилияти билан корреляцияда бўлмайди, бинобарин кўп қишлоқ хужалик экинлари учун хужайра ширасининг рН 5-7 оралиғида яъни нейтрал нуқтага яқин бўлади. Хужайра ширасининг ўта нордан реакцияси отқулоқ, бегония ва ровоч ўсимликларига хос. Уларда хужайра ширасининг рН 1,2 -1,5 гача бўлади
Ф.В.Чириков қийин эрийдиган фосфатлар ҳисобига озиқланувчи ва бу қобилияти бўлмаган ўсимликларнинг гуллаш босқичида бу жараёнга СаО ва Р₂О₅ нинг нисбатан таъсирига эътибор беради. Натижа, шуни кўрсатадики, бўрикаллакда бу кўрсаткич 1,3 дан баланд, донли ўсимликларда эса 1,3 дан паст. Шундай қилиб, биринчи хил ўсимликлар томонидан ташқи эритмадан кальцийни жадал равишда йўқотилиши, фосфоритдаги фосфат кислота қолдиғини эритмага ўтишига сабабчи бўлиши, бу нарса эса экиннинг фосфорит уни ҳисобига фосфат иони билан тўлиқ таъминлашини кўрсатади.
Иккинчи хил кальцийни кам ютувчи ўсимликлар ташқи эритмадаги кальцийни йўқота олмайди ва оқибатда фосфоритнинг эриши тўхтаб қолади, натижада бу экинлар, фосфоритлар ва умуман қийин эрувчи фосфатлар эвазига ўз талабини қондира олмайди. Лекин бу қонуниятда мустаснолик мавжуд. Масалан, узун толали зиғир СаО ва Р₂О₅ нинг нисбати 1,8 бўлганда ҳам, ёши ўтган сари бу кўрсатгич янада ошганда ҳам фосфорит таркибидаги фосфорни ўзлаштира олмайди.
Демак СаО ва Р₂О₅ нинг кулидаги нисбатини фосфорнинг цитин эрийдиган манбалари эвазига озиқланишини ифодаловчи ягона шароит деб бўлмайди. Бунда ташқи муҳит шароити ҳам муҳим аҳамият касб этади. Улар жумласига ўғит учун қулай бўлган шароит аниқроғи, унинг физиологик нордонлиги ва тупроқнинг потенциал нордонлиги шароитлари киради. Яна ўзлаштириш қобилиятини юзага чиқарадиган шароит уч валентли катионлар ва фосфорит кислотанинг ўрта асосий тузлари хисобланади, улар нордон тупроқларда фосфоритларнинг асосий улушини (А ва бошқалар) ташкил қилади.
Ўсимликларнинг фосфорли очиқиш симптомларини ташқи кўриниши, барглар базан оқиш ва тўқ сариғш рангли доғларга эга бўлиши (оқсил синтезини тўхтаб қолиши ёки шакарларнинг тўпланишидан гувохлик беради) билан кузатилади. Одатда фосфор етишмаслиги шароитида барглар майдалашиб юпқа бўлиб ривожланади, уларнинг чеккалари тепага қараб буралади (картошка). Уларнинг ранги меёр чегарасида фосфор билан озиқланган ўсимликларга нисбатан тўқ рангда бўлади. Тамакининг фосфорли очиқиши шароитида барглар пояга нисбатан тўғри бурчак ҳосил қилиб жойлашади, пластинкаси гўё чўзилгандай бўлади, узунроқ ва торроқ бўлиб қолади.
Фосфор танқислиги шароитида экинларнинг ўсиши тўхтаб қолади, ҳосилнинг пишиб етилиши кечикади. Шуни ҳам қайд этиш жойизки, фосфорнинг ошиқчалиги унинг ўсимлик томонидан ўзлаштирилишини ёмонлаштиради, чунки бу ҳолатда фосфатларнинг кўп қисми минерал шакилда айниқса вегетатив органларда (уруғларда 90% гача фосфатлар органик моддалар таркибида) бўлади. Фосфор ошиқча бўлганда ўсимлик яхши хосил хажмидаги махсулотларни тўплаб улгурмай тез пишади.
Фосфор донда ва умуман хосилнинг товар маҳсулотида сомон ва умуман бошқа товар бўлмаган массага нисбатан анча кўп бўлади. Бу қонуниятдан картошка мустаснодир (35-жадвал).
Ўсимликлар, тупроқ ва ўғитлардан фосфорнинг миқдорини фосфор (v) оксид орқали ифодалаш қабул қилинган.
Фосфорнинг ўсимликларда содир бўладиган ҳаётий жараёнларга таъсири хилма-хилдир. Яхши фосфорли озиқлантириш қишлоқ хўжалик экинларини ҳосилини оширибгина қолмай балки унинг сифатини ҳам яхшилайди. Ғалласимонларда умумий хажмдаги доннинг миқдори ошади, дон крахмалга, баъзан эса оқсилга ҳам бой бўлиб қолади. Мева ва илдиз меваларда карбон сувларнинг миқдори ошади. Махсулоти йигириш учун ишлатиладиган экинларнинг бўйи узунроқ, пояси мустахкамроқ бўлиб қолади.

35-жадвал.