4-мавзу. Керамик материаллар ва буюмлар таркиби вахоссалари

Ўтга чидамли лой асосан каолиндан, озгина кварц, дала шпати, гидрослюда, карбонат ва бошқа аралашмалардан ташкил топган майда заррачали, сочилувчан чўкинди тоғ жинсидир. Асосан конструкцион (шамотли) ва термоизоляция (енгил) ашёлари, шунингдек, юқори ҳарорат таъсирида бўладиган деворбоп ғиштларни теришда, сувоқ қоришмалари сифатида ҳамда чинни, фаянс, сопол ва бошқа оловга чидамли ўчоқлар қуришда кенг ишлатилади. Умуман, сопол буюмлар сифатини яхшилаш мақсадида хом ашё қоришмасига кварц қуми, шамот, тошқол, куйдирганда ёниб кетадиган органик қўшилмалар (қиринди, кўмир чанги ва ҳ.к.) қўшилади.
Чинни ва фаянс (хом ашё – чанг аралашган тупроқ) қоришмасини тайёрлашда таркибида асосан каолинит минерали бўлган тоғ жинси–каолин ишлатилади. Барча нозик сопол ашёлари таркибини асосан дала шпати (микролин ва бошқ.) билан кварц ташкил этади. Қўшимча хом ашёлардан кварц қуми, шамот, тошқол кабилар лойнинг пластиклигини пасайтиради. Киришишини пасайтириш ва қолиплашга қулай лой олиш учун юқори пластик тупроқ қўшилади. Сопол буюмлардан ҳар хил қоплама тахтачалар ва кислотага чидамли ашёлар олиш учун суюқ шиша ёки ишқор қумга қориштирилиб асосий қоришмага қўшилади.
Сопол буюмларни жозибали қилиш учун уларнинг юзасига глазур бўёқ суртилади. Сопол буюмга қалинлиги 0,15–0,3 мм қилиб суртилган глазур ериш ҳароратигача (1100–1300°С) қиздирилади. Агар глазур осон ерувчан бўлса, у ҳолда 900–1100°С гача қиздирилади. Ериган глазур сопол буюм юзасида 0,13–0,28 мм. ли шишасимон сирга айланади. Қийин ерувчан глазур кварц, каолин, тупроқ, дала шпати, табиий карбонатли темирдан ташкил топган. Осон ерувчан глазур таркибидаги кварц, дала шпати, доломит қуйқасини тайёрлаётганда унга танакор (бура), стронций карбонати, магнезитлар қўшилади. Глазурлар ялтироқ ва жилосиз бўлади. Ялтироқ глазурни ранг берувчи оксидлар қўшиб қиздирилади. Жилосизларига эса пигментлар қўшилади. Шунингдек, глазурлар рангли ва рангсиз бўлади. Ранглигига 2–15 % темир оксидлари – кобальт (ҳаво ранг), хром (кўк), марганец (жигарранг) кабилар қўшилади. Рангсиз глазурларга қалай, сурма, рух қўшилади. Глазурлар темир сиртига суртиб еритилса, эмал деб аталади. Сопол буюмлар янада жозибали, чиройли бўлиши учун уларнинг сиртига ангобли оқ ёки ҳар хил рангли тупроқ қуйқаси 0,25–0,44 мм. гача қалинликда суртилади. Оқрангли ангоб қиздирилган оқтупроқдан, рангли ангоб эса тупроққа яхшилаб туйилган минерал бўёқ ёки синтетик пигментлар қўшиб тайёрланади.
Назорат саволлари
1.Керамик материаллар ва буюмлар таркиби ишлаб чиқариш тарихи.
2.Хом ашё таркиби ва хоссалари.
3.Сополбоп хом ашёлар.
4.Тузилиши ва ишлатилишига караб керамик ашеларни синфланиши (зич, говак, деворбоп, томбоп, пардозбоп ва бошкалар)га нималар киради?
5.Деворбоп керамик буюмлар. Керамик гишт (хом аше, кушимча, ишлаб чикариш технологияси, гишт маркалари.