3 Мавзу: Ривожланиш фалсафаси. Фалсафанинг асосий қонунлари ва категориялари. Маъруза режаси

А л о қ а д о р л и к - барча тизим ва тузилмаларни, нарса ва ҳодисаларни бир -0 бири билан боғловчи, ички ва ташқи хоссаларни юзага келтирадиган, уларга барқарорлик ялпи, универсал ва атрибутив /моҳиятли, ажралмас/ хислатдир. Алоқадорликнинг мавжудлигини асосида нарса ва ҳодисаларни бир – бирига боғлиқги ётади. Билиш жараёнида бир ҳодисани тушуниш учун уни бошқа ҳодисалар билан боғланганлигини кўриб чиқадилар. Масалан, механикада пастга тушуётган жисмни шарқдан ғарбга қараб оғиши ҳодисани Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши билан шу жисм ўртасида боғланиш борлиги билан тушунтирадилар.
Алоқадорлик икки томонлама боғланиш шаклида намоён бўлса, унда ўзаро боғланиш юзага келади. Ер сатҳининг структураси ва иқлим ўртасида мавжуд бўлган боғланиш шунга мисол бўлади.
Ўзаро боғланишнинг қарама – қарши томони холисликдир. Х о л и с л и к ажратилганликни, яккаликнинг кўриниши бўлиб, у предметларнинг нисбий мустаққиллигини ифодалайди, уларнинг мавжуд бўлиш меъёрини, чегарасини билдиради. Ўзгариш ва ривожланиш жараёнида холислик ва боғланиш ўз ўринларини алмаштирадилар, яъни, холислик ҳолати йўқолиб боғланиш, алоқа вужудга келади ва аксинча, боғланиш бирон – бир янги хосса ёки ҳолатни пайдо қилиб, холисликни келтириб чиқариши мумкин.
Оламда мутлақ холис, якка, бошқа ҳодиса билан боғланмаган/ предмет йўқдир. Шундай экан оламдаги нарса ва ҳодисалар ўртасидаги алоқадорлик ялпи ўзаро боғланишни ҳосил қилади. Ялпи ўзаро боғланиш чексиз, кўп хил алоқалар орқали намоён бўлади. Булардан асосий ва асосий бўлмаган, бевосита ва бавосита, ички ва ташқи, функционал ва генетик алоқадорлик ва боғланишларни кўрсатиш мумкин.
Муносабат ва боғланишни бавосита юзага келиши алоқадорлик туфайли ҳосил бўлса, уларнинг бевосита содир бўлиши ўзаро таъсирда намоён бўлади.
Ў з а р о т а ъ с и р ҳаракат ва ўзгаришнинг умумий амалга ошиш усули бўлиб, у нарса ва ҳодисаларнинг бир – бирларига масса, энергия ва структуравий алмашиш йўли билан таъсир кўрсатишни билдиради. Оламдаги қайси бир предметни олмасак, у ўзининг элементлари ўртасидаги ўзаро таъсир туфайли мавжуд бўлади ва ўзлигини сақлайди.
Оламдаги нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ўзгаришлар манбаидир. Диалектикада ҳаракат чуқурроқ тушунилади. Бундаги «ўзгариш» тушунчаси ҳажм жиҳатдан «ҳаракат» тушунчасига киради. Чунки ҳар қандай ўзгариш ҳаракатдир, лекин ҳар қандай ҳаракат ўзгариш эмасдир. Ўзгариш нарса ва ҳодисаларнинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга, бир кўринишдан бошқа кўринишга ўтишидир. Масалан, янги буюмнинг эскириши ва шулар каби. Бироқ «ўзгариш» ўз ичига «ривожланишни» олади, гарчи ҳар қандай ўзгариш ривожла­ниш бўлмаса ҳам.
Ривожланиш эса бу - прогресс¹ томон ўзгаришдир. Ривожланиш, аслида шундай ўзгаришки, бунда муайян йуналишдаги янги ҳолат эски ҳолатнинг, юқори босқич қуйи босқичнинг ўрнини олиб, эски нарса ва ҳодисалар йўқолиб, улар ўрнини янги нарса ва ҳодисалар олади. Ўзгариш эса ривожланишдан шу билан фарқ қиладики, у ўз ичига регресс²ларни ҳам олади.