Аштархонийлар давлати. Шайбоний Абдулмўминхондан сўнг тахтга чиққан Пир Муҳаммад (1598-1601 й.) ҳукмронлиги кўп давом этмайди. Самарқанд ҳокими Боқи Муҳаммад Бухоро тахтини қўлга киритиб, хон деб эълон қилинади. Шу тариқа шайбонийларнинг бир асрлик ҳукмронлиги тугайди. Мамлакат бошқаруви янги сулола аштархонийлар қўлига ўтади. Аштархонийлар сулоласи ХУ аср 30 йилларида Волга бўйида Олтин Урда (Жўжи улуси)дан ажралиб чиққан Аштархон (Ҳожи тархон, Астрахан) хонлигини бошқарган манғит сулоласи вакиллари бўлган. Улар 1556 йилда Рус давлати томонидан хонлик тугатилиши натижасида Мовароуннаҳрга келган. Мовароуннаҳрдаги аштархо- нийлар намояндаси Ёр Муҳаммадхон билан шайбонийлар ўртасида дастлаб дўстлик, сўнгра қуда-қариндошлик муносабати ўрнатилган. Хусусан, Боқи Муҳаммад ота томондан аштархонийларга, она томондан шайбонийларга мансубдир. Бора-бора аштархонийларнинг мавқеи ошган. Мамлакатда эътиборли вилоятлардан Самарқандни бошқаришга эришган Боқи Муҳаммадхон олий тахтни шайбоний- лардан тортиб олади. Шу билан мамлакатда аштархонийлар сулоласининг бир ярим асрлик фаолияти бошланади. Олий ва маҳаллий бошқарувда кўчманчи ўзбек қабилалари бошлиқлари бўлган амирларнинг таъсири кучли бўлган. Вилоят ҳокимлигига асосан у ерда ўрнашган қабила амирлари ҳоким этиб тайинланган. Бу эса кейинги даврларда давлатнинг парчаланиб кетишига олиб келган. Ҳаттоки, Бухорода амирлар ҳукмронлигига асос солинган. Аштархонийлар давлати 1740-1747 йилларда Эрон шоҳи Нодир- шоҳ таъсири остида бўлади. Шу даврдан бошлаб аштархоний хонларининг мавқеи расмий жиҳатдангина тан олинади. Амалда ҳокимият бошқа бир маҳаллий сулола манғитлар намояндаси Му- ҳаммад Ҳакимбий оталиқ ихтиёрига ўтади. 1753 йилда унинг ўғли Муҳаммад Раҳим оталиқ ўзини Бухоро амири деб эълон қилади. Шу тариқа Аштархонийлар хонлиги тугатилади. Аштархонийлар ҳукмронлиги даврида давлат бошқарувида жид- дий ўзгариш кузатилмайди. Олий, марказий ва маҳаллий ҳокимият даргоҳда мужассамланган. Аниқ равишдаги даргоҳ ва ижроия (девонлар) тақсимотини бу даврда ҳам кўрмаймиз. Шунингдек, бирор лавозимдаги амалдорга ижтимоий мавқеи ва хон билан муносабатига қараб бошқа ваколатлар ҳам юклатилган. Давлат бошлиғи хон сулола вакиллари - султонлар томонидан сайланган. Оталиқ бу вақтга келиб хондан кейинги биринчи ўринда турган. У биринчи вазир вазифасини бажарган. Оталиқдан кейинги мансаб девонбеги лавозими бўлган. У солиқлар рўйхатини тузиш ва тўплаш, бошқа давлатлар элчиларининг ёрлиқларини қабул қилиш ва уни хонга топшириш билан шуғулланган. аср бошларига келиб қушбегибошининг мавқеи кучайган. Унга амалдорларни мансабга тайинлаш ва унвон бериш, хон ёрлиғисиз шахсан ёзма кўрсатмалар тарқатиш, олий қабулларда ўз хоҳишига кўра иштирок этиш каби ваколатлар берилган.
Марказий бошқарув аппаратида парвоначи инъом олганларга ёрлиқларини бериш билан шуғулланган. Додхо хон номига келган аризаларни қабул қилиш ва қарорни аризачига етказиш ишини юритган. Катта иноқ ўзбек қабилаларининг бошқарувини олиб борган. Кўкалдош сиёсий миршабликни бошқарган. Ясовуллар алоҳида топшириқларни бажарган. Бундан ташқари бош қози, ҳарбий қози, шайхулислом каби лавозимлар мавжуд бўлган. Сарой қутволи лавозими алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, давлат хазинаси ҳисобидан амалга оширилган қурилиш, ободончилик ишларига жавобгар бўлган. Вилоят ва шаҳарлар хоннинг ҳарбий вассаллари томонидан идора этилган. Бухоро шаҳри махсус ҳоким - доруга томонидан бошқарилган. Пойтахтда миршаблик лавозимлари жорий этилган. . Мустақил ўзбек хонликларининг вужудга келиши ва уларнинг давлат тузуми
XIХ асрлар ўзбек давлатчилиги тарихидаги муҳим бос- қичлардан бири ҳисобланади. Бу вақтга келиб, 2400 йиллик улкан тарихий тараққиёт йўлига эга бўлган ўзбек давлатчилигида тарқоқ- лик ҳолати яққол кўзга ташланади. Бир вақтнинг ўзида Бухоро, Хива ва Қўқонда алоҳида давлатлар фаолият кўрсатади. XVIII асрнинг
иккинчиярмигакелибУртаОсиёдабошланганянгидаврхонликларнингиқтисодийривожланишдаврибўлибҳисобланади. БудаврдаХивадақўнғиротлар, БухородаманғитларваҚўқондамингларҳокимиятниэгаллайди. XK асрнинг иккинчи ярмидан эса улар Рус давлати томонидан мустамлакага айлантирилади.
