|
So’z birikmasi. Ma’lumki, narsa-buyum, belgi, ish-harakatni umumiy ifodalash, nomlash vazifasini so`z bajaradi. So`z birikmasi ham mohiyatan atash, nomlash (nominatsiya) sath birligidir. Boshqacha qilib aytganda, so`z birikmasi lisoniy qiymat jihatidan so`zga (leksemaga) barobardir. Masalan, direktor so`zi o`rnida korxonaning boshlig`i (tashkilotning rahbari) kabi so`z birikmalaridan birini bemalol ishlatish mumkin. O`zbek tilida so`z birikmalarining so`zlarga atash vazifasi jihatidan teng qiymatliligiga yuzlab misollarni keltira olamiz.
Chunonchi, tartibli – intizomda birinchi, shabada – yoqimli shamol, amaki – otaning akasi (yoki ukasi), tog`a – onaning akasi (yoki ukasi), yanga – akamning xotini va h.
Leksema bilan so`z birikmasi orasidagi asosiy farq atash (nomlash) vazifasida emas, balki shu vazifani qaysi yo`l, qaysi usul va qaysi shakl bilan ifoda etishidadir. Leksik sathda bu vazifani so`z (leksema) to`g`ridan to`g`ri bajaradi, so`z birikmasi esa atash vazifasini so`zlarni o`zaro erkin sintaktik aloqaga kiritish yo`li bilan amalga oshiradi. Erkin sintaktik aloqaga kiritish deganda so`zlarning vaqtinchalik, faqatgina nutq talabi va ehtiyojiga ko`ra tobe-hokim munosabatlariga kiritish tushuniladi. So`z birikmasining tarkibi tobe bo`lak va hokim bo`lakdan
iborat bo`lib, so`z birikmasi hokim bo`lakning ehtiyoji va tobe bo`lakning imkoniyati orasidagi uyg`unlikning voqelanish usulidir.
So`z birikmasi bitta mustaqil so`z atrofida birlashadi, ya’ni so`zlardan biri hokim, qolganlari unga tobe bo`ladi. So`z birikmalari hokim bo`lakning qaysi so`z turkumiga mansubligiga qarab, otli birikma va fe’lli birikmaga bo`linadi.
Hokim bo`lak ot, sifat, son, olmosh, taqlid, undov yoki harakat nomi bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi. Otli birikmalarda tobe bo`lak ot, sifat, sifatdosh, son, olmosh, ravish, taqlid, undovlar bilan ifodalanishi hamda hokim bo`lak bilan birikib turli ma’noviy munosabatlarni bildirishi mumkin.
Chunonchi, [ot + ot] birikuvidan tuzilgan so`z birikmalari muayyan predmetning qanday materialdan yasalganligi (oltin soat, taxta ko`prik); bir predmetning boshqasiga qarashliligi (bolalar bog`chasi, Salimaning kitobi); butun-bo`lak munosabati (stolning oyog`i, mashinaning motori); sabab-natija munosabati (e’tiborsizlik natijasi, sabrsizlikning oqibati); tur-jins munosabati (tuyaning erkagi, tuyaqushning modasi); shaxs yoki narsa-buyumning sifati, xususiyati (Karimaning pokligi, uyning tozaligi) kabi o`ndan ortiq ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Bunday birikuvli so`z birikmalari rus tilida [imenitelniy padej + roditelniy padej] qolipida tuzilgan birikmalarga to`g`ri keladi: kniga brata, karandash Maxmuda kabi. Demak, rus tilida otga ot ergashganda tobe ot ikkinchi o`rinda roditelniy padej shaklida keladi.
[sifat + ot] birikuvli so`z birikmalari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: qizil baxmal, qora chopon (muayyan predmetning rang-tusi); shirin qovun, achchiq danak (predmetning maza-ta’mi); puldor odam, gulli mato (xoslik, egalik belgisi); injiq bola, mard o`g`lon (xarakter-xususiyat); yaxna ovqat, nimjon chaqaloq (predmetning holati) va hokazo. Chunonchi,
[sifat + ot] – o`qigan qiz, kelgusi avlod;
[son + ot] – birinchi yil, uchinchi farzand;
[olmosh + ot] – anovi hovuz, hammaning fikri;
[ravish + ot] – mardona harakat, yashirincha uchrashuv;
[taqlid + ot] – shivir-shivir gap, g`uvur-g`uvurning ta’siri;
[undov + ot] – oh-vohning oqibati, salomning javobi kabi birikuvlarning har biri ham alohida-alohida ma’noviy ma’nolarni bildiradi. Boshqa tillardan ham shunga o`xshash misollarni keltirish mumkin.
Bosh so`z fe’l va uning ravishdosh sifatdosh shakllari bilan ifodalansa, fe’lli birikma hosil bo`ladi. Fe’lli birikmalarda tobe bo`lak turli so`z turkumlari bilan ifodalanishi va semantik jihatdan o`ziga xos ma’noviy munosabatlarni yuzaga chiqarishi mumkin. Chunonchi, [ot + ravishdosh] birikuvidagi so`z birikmalari tobe bo`lak semantikasi bilan bog`liq ravishda harakat yoki holatning o`rnini yoki paytini ifodalaydi: maktabdan kelib, uydan uzoqlashib, yozga yetib, qishga qoldirib kabi.[ravishdosh + sifatdosh] – shoshib gapirgan, tinmay ishlayotgan, o`qigani kelgan kabi nutqiy hosilalarda harakatning holati, maqsadi kabi ma’nolar seziladi. Rus tilida fe’lli birikmalarda hokim so`z oldin, tobe so`z keyin qo`llanadi: chitat lyoja, uslishav o priyezda, idti rabotat kabi.
Nutqiy bosqichda so`z birikmasi tarkibidagi so`zlarning o`zaro birikish usullari sifatida boshqaruv, moslashuv, bitishuv ajratiladi. Bular, asosan, nutqimizda ishlatiladigan son-sanoqsiz so`z birikmalarining zohiriy jihatlarini kuzatish asosida yuzaga kelgan desak, xato qilmaymiz. Boshqaruv, moslashuv, bitishuv usullari bilan tanishamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
