2021 йил postda-на посту газетасида эълон қилинган маърифат дарси одамийликдан сабоқ берувчи буюк мураббий

Тухм ерга тушиб, чечак бўлди,
Қурт жондан кечиб, ипак бўлди.
Лола тухмича ғайратинг йўқми?
Пилла қуртича ҳимматинг йўқми?
Лола уруғи ерга тушиб, чечакка, пилла қурти жонидан кечиб, ипакка айлангани каби, одам ҳам ўз нафсини, лаззатга ўчлигини енга олса, юксалади, одамийликка эга бўлади. Ғоят мавҳум руҳий-маънавий ҳолатни бу қадар моддий қилиб тасвирлаш учун Навоийга хос доҳиёна истеъдод керак бўлади.
Ижтимоий турмушнинг ҳақиқати шундаки, одам таянадиган қадриятлар қанчалик эзгу бўлса, шунчалик умрбоқийлик касб этади. Аксинча, ўткинчи қадриятларга асосланган жамият таназзулга юз тутади. Ҳар бир алоҳида инсоннинг ҳам, ҳар қандай жамиятнинг ҳам, бутун кишиликнинг ҳам қандай хулқий сифатларга, тафаккур йўналишига эга бўлиши таяниладиган маънавий ҳадафларига боғлиқ. Қадриятлар тизимидаги эврилишлар жамиятни ўзгартириб юборади. Шунинг учун ҳам ўзини мукаррам сановчи инсон маънавий ўрнаклар тозалиги хусусида қайғуриши, ғам чекиши лозим.
Алишер Навоий одам кўнглининг ғамсизлиги нафақат унинг ўзи, балки бошқалар учун ҳам улкан дард эканини таъкидлайди. Негаки, ғам камлиги кишида бировга ҳамдардлик йўқлиги ва ўзга тақдирига лоқайдлик белгисидир. Шу боис шоир қайғуради:
Кўнгил ичра ғам камлиги асру ғамдур,
Алам йўқлиғи доғи қатиғ аламдур.
Ғамсизлик лоқайдликка, лоқайдлик кўникишга, кўникиш фаолиятсизликка олиб келади. Фаолиятсизлик нафақат бир кишининг, балки бутун жамиятнинг нурашига ҳам сабаб бўлади. Шунинг учун шоир одамни куюнчакликка, курашларга чақиради. Унинг
Кўнглум ғам ила тўқ айла, ё раб,
Ишқ ичра мени йўқ айла, ё раб!
сатрлари ана шу чорлов ифодаси ўлароқ жаранглайди.
Ҳар қандай жамият ўз аъзоларининг хатти-ҳаракати, дунёқараши, интилиш ва яшаш тарзи муайян маънавий идеалларга мос бўлишини истайди. Чунки жамиятнинг қандайлиги ўша идеалларнинг моҳияти ва одамларнинг уларга қанчалик амал қилаётганига боғлиқ. Маънавият ўзбек учун шунчаки ахлоқий нормаларга риоя қилиш эмас, балки ҳаёт-мамот масаласидир. Амалга оширилиши кўзда тутилаётган барча ижобий ўзгаришлар олдин баркамол маънавият эгаси бўлмиш кишиларнинг кўнгил мулкига айлангандагина кутилган самарани бериши мумкин. Бунинг учун Алишер Навоий Ватанга шунчаки бошпана, яшайдиган манзил деб қарамайди, уни юрт аҳли маънавиятига кўчгандагина қиммат касб этадиган тушунча ҳисоблайди. Шоирнинг Ватан туйғуси ғоят теран ва кўп қиррали. Мутафаккир ватанни ватандошларга қарши қўймайди, юртни юрт аҳлидан ташқарида тасаввур этмайди. Унингча, ватан миллат аҳлини бахтли қилиши зарур. Шоир наздида, Ватан кўнгилдан ташқарида қолса, ватан эгалари ўз юртларида асоссиз ғам кўришлари ва унинг ўзи сингари