2. umumiy qism

2.UMUMIY QISM.

2.1.Detalning xizmat vazifasi.

O’qlar aylanuvchi silindrik detallar sinfiga kiruvchi detal xisoblanib, mashinasozlikda ko’p qo’llaniladigan asosiy uchraydigan detallar turiga kiradi. O’qlar podshipniklar, vtulkalar, tishli g’ildiraklar, shikvlar, yulduzchalar va shu kabi aylanuvchi detallarni o’rnatish uchun ishlatiladigan asosiy detallaridir. Ko’pincha ular sterjenga o’xshash bo’ladi. Tuzilishi jixatidan olganda o’q bilan valning xech qanday farqi bo’liaydi. Lekin bajaradigan vazifasiga qarab, ular bir-biridan katta farq qiladi.Ularning asosiy vazifasi detallarning mo’ljallangan joyda aylanishiga sharoit yaratib berishdir.Bunday o’qning o’zi detal bilan birga aylanishi xam, aylanmasligi xam mumkin. O’q egiluvchi momentida hosil bo’ladigan kuchlanish ta’sirida ishlaydi. O’qlarda pazlar, pog’onalar, rezbalar va faskalar bo’lishi mumkin. O’qlar mashina mexanizmlarida, stanoklada, komperessorlarda ulanish mexanizmlarida, nasozlarda, ichki yonuv dvigatellarida va shu kabi yig’ma birikmalarda ishlaydi.
“O’q” detali po’lat 45 GOST 1050-88 dan tayyorlanadi. Ushbu yemirilishga bardoshlik qattiq sirtli o’q yetarlicha mustahkam va qayishqoq o’zakda, katta tezlikda va o’rtacha nisbiy bosim ostida ishlaydi. O’lchamlar aniqligini ta’minlash uchun oxirgi operasiyada jilvirlash kabi ishlov berishdan foydalanish zarur.
1-rasm.Blok o’qi.

Materialning termik ishlov berilgungacha va undan keyingi fizik va mexanik xossalarini quyidagi jadvalda keltiramiz.

Po’lat 45 GOST 1050-88ning fizik va mexanik xossalari
1-jadval.

σT, MPa	σv, MPa	δ ,%	ψ ,%	an, MPa	NV Issiq prokatlangan	NV
360	600	16	40	50	245	179

Materialni mumkin bo’lgan almashtirish fizik-mexanik xossalarini keltiramiz.
Detal materialining mumkin bo’lgan almashish variantlari
2-jadval.

Material markasi	σt, MPa	σv, MPa	δ ,%	ψ ,%	an, MPa	NV Issiq prokatlangan	NV
Po’lat 40X Po’lat50 Po’lat 50G	780 380 390	980 630 650	10 14 13	45 40 55	59 40 78	217 241 220	179 197 180

Po’lat tarkibida uglerod va bir qator doimiy yoki o’zgarmas aralashmalardan: C=0,47-0,5%,Mn=0,5-0,8%, Si=0,17=0,37%, S=0,04%, R=0,035%, va boshqalardan tashkil topgan ko’p tarkibli qotishma hisoblanadi. Ushbu aralashmalarning mavjudligi, shixta-legirlangan mexanik lomdan (Cr=0,25, Ni=0,25 va b.) yoki bo’kish (Mn=0,5-0,8%, Si=0,17-0,37%) jarayonida po’latga o’tishida, erish jarayonida (R=0,035%, S=0,04%) ularni chiqarib tashlashning qiyinligi bilan izohlanadi. Ushbu aralashmalar oz miqdorda cho’yan tarkibida ham mavjud bo’ladi.

Detalni tayyorlashda bajarilgan bunday talab mexanizm ish faoliyati davomida detalning aniq ishlashi va uzoq muddat xizmat qilishini ta’minlaydi.
2.2. Zagotovka turini tanlash va uni olish usulini aniqlash.
Zagotovkalar toza va xomaki zagotovkalarga bo’linadi. Toza zagotovka deganda tayyorlangandan keyin kesib ishlanmaydigan, o’lchamlari va tozaligi tayyor detal chizmasida ko’rsatilgan o’lcham va tozalikka to’g’ri keladigan zagotovkalar tushuniladi. Xomaki zagotovkalar chizma talablariga muvofiq keladigan o’lcham, aniqlik va tozalikdagi detal hosil qilish maqsadida qo’yim kesib olish uchun mexanik ishlanish zarur bo’lgan zagotovkalardir.
Mashina detallari uchun zagotovkalar asosan quyidagi usullar bilan tayyorlanadi:

1. 
   qora va rangli metallardan quyish yo’li bilan;
   
2. 
   bosim bilan ishlash (bolg’alash va shtamplash) orqali;
   
3. 
   qora va rangli metallar prokatidan;
   
4. 
   metallokeramikadan (kukun metallurgiyasi yo’li bilan);
   
5. 
   payvandlash – zagotovka qismlarini bir butun qilib ulash yo’li bilan;
   
6. 
   metallmas materiallardan (plastik massalar va boshqalardan).
   

Zagotovka olish usulini tanlash, detalni o’lcham va materiali, ishchi vazifasi, uni tayyorlashga texnik talablar, yillik dastur va umumiy tuzilishi kabi omillar belgilab beradi. Bu masalani xal qilishda zagotovka o’lchami va tuzilishi detalni o’lcham va tuzilishiga maksimal yaqin bo’lishini ta’minlash kerak. Lekin shuni unutmaslik kerakki, zagotovka aniqligini oshirish va tuzilishini murakkablashtirish uni tannarxini oshishiga olib keladi. Shuning uchun ham zagotovka olishni optimal usuli qilib, zagotovka tannarxi kam bo’lgandagi usuli hisoblanadi.
Zagotovka olishni mavjud usullarini tahlil qilib, detalimizning konstruksiyasidan kelib chiqqan xolda berilgan ishlab chiqarish sharoitida detalimizning zagotovkasi uchun eng qulay tayyorlash usuli prokat usulidan foydalanamiz yani tayyor prokatdan chiqqan standart GOST 1050-88 silin-drik prokatdan qabul qilamiz.

bu yerda: S_i – 3600000 bir tonna material tannarxi, so’m,
=1,0 ([3], 35b) – aniqlik koeffisenti;
=0,84 ([3],2.12j, 38b) – murakkablik koeffisenti;
=1,14 ([3],2.12j, 38b) – og’irlik koeffisenti;
=1 ([3], 35b) – material koeffisenti;
=1,0 ([3], 34b) – serriallash koeffisenti;

2.3. Detal yuzalariga mexanik ishlov berish rejasini tuzish. Texnologik bazalarni tanlash.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash uchun xar bir detalning yillik ishlab chiqarish dasturi asos bo’ladi. Xuddi shuningdek detalning ishchi chizmasi uni tayyorlash bo’yicha texnik shartlari dastlabki ma’lumot bo’lib xizmat qiladi. Mashina detallari yuzalariga mexanik ishlov berish rejasi ularni tayyorlashni eng ma’qul variantini tuzishdan iborat. Yuzalarga ishlov berish ketma–ketligini tanlashdan ilgari detalni tayyorlash aniqligi va texnik shartlariga xom ashyoni olishni mexanik ishlov berish usullariga shuningdek shu detalni tayyorlashni tipoviy yoki ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan texnologik jarayonga tayanish kerak. Asosiy e’tiborni xom ashyo yuzalariga ishlov berish uchun texnologik bazalarni qabul qilishga qaratiladi. Bunda texnologik baza sifatida katta axmiyatga ega bo’lgan konstruktorlik bazalarni tanlash muvofiqdir. Bu yuzalarga birinchi operasiyalarda ishlov berish talab qilinadi.
Detal yuzalariga mexanik ishlov berish rejasini tuzishda uning ishchi chizmasini o’rganib o’lchamlarini qo’yim tartibiga ishlov beriladi. Operasiyalarni bajarish tartibini belgilashda avvalo qolgan yuzalarga ishlov berishda baza bo’lib xizmat qiladigan yuzaga ishlov beriladi. Shu aytib o’tilgan fikrlar asosida ishlov berish rejasini tuzamiz.


2-rasm.Blok o’qi.
4-jadval

Operasiya №	O’tish №	Operasiya nomi va o’tishlar mazmuni	Bazalash yuzalari	Maxkam- lash yuzalari	Dastgoh nomi va turi
1	2	3	4	5	6
005	1 2 3 4 5 6 7 8 9	Tokarlik. A tores yuza L=225mm saqlanib, kesilsin. A tores yuzada markaziy teshik ochilsin. S yuza Ø32 mm saqlanib, L=35 mm qora yo’nilsin. S yuza Ø30 mm saqlanib, L=35mm toza yo’nilsin. B yuza Ø24mm saqlanib, L=22mm yo’nilsin. B yuza Ø19.5 mm L=4.5 mm saqlanib, ariqcha ochilsin B yuzadagi arichada R=1galtel ochilsin A yuzada 1.5x45 faska ochilsin B yuzada 1.5x45 faska ochilsin B yuzada M24 rezba qirqilsin	K	D	16K20 modelli tokarlik vintqirqar dastgoxi
010	1 2 3 4 5 6 7 8 9	Tokarlik. K tores yuza L=224mm saqlanib kesilsin. K tores yuzada markaziy teshik ochilsin. D yuza Ø36 mm saqlanib, L=189 mm qora yo’nilsin. D yuza Ø34.4 mm saqlanib, L=189 mm toza yo’nilsin. Ye yuza Ø30.4 mm saqlanib, L=35 mm yo’nilsin. G yuza Ø24 mm, L=22mm saqlanib yo’nilsin. G yuza Ø19.5 mm L=4.5 mm saqlanib, ariqcha ochilsin K yuzada 1.5x45 faska ochilsin G yuzada 1.5x45 faska ochilsin G yuzada M24 rezba qirqilsin	A	S	16K20 modelli tokarlik vintqirqar dastgoxi
015	1 2 3	Jilvirlash. D yuza Ø34h7 taminlanib, L=154 mm jilvirlansin. Ye yuza Ø30f7 taminlanib, L=13 mm jilvirlansin. S yuza Ø30k7 taminlanib, L=13mm jilvirlansin.		Marka-ziy teshik	3M150 modelli doiraviy jilvirlash dastgoxi

3KONUSTURUKTORLIK QISM.

3.1. Texnologik moslamani xizmat vazifasini aniqlash.

Loyixalanayotgan dastgox moslamasi tokarlik dastgoxi uchun mo’lajanlangan. Moslama uch kulochokli povodokli patiron.Moslamani ishlashi uchun bizga kerakli kuchni xosil qilishda pnevmo silindirlardan foydalaniladi. Loyixalanayotgan dastgox; moslamasi 005 va 010 Tokarli vintqirqar operasiyasiyalarini birdaniga bajarish uchun muljallangan. 005 va 010 tokarlik operasiyasida tanlab olingan 16K20 modelidagi Tokarli vintkirkar dastgoxdda tashki silindirik yuzalarga menanik ishlov berish ishlarini bajarish talab etiladi:
Ushbu operasiyani bajarish uchun bizga detalni bir marta o’rnatishda barcha texnologik o’tishlarni amalga oshirishga muljallangan texnologik o’tishlarni amalga oshirishga muljallangan texnologik dastgox moslamasi talab etiladi.
Dastgox, moslamasi urta seriyali ishlab chikarish sharoigini xisobga olgan xolda loyixalanadi. Berilgan detalimizda markaziy teshik borligini xisobga olib, maxkamlashda ushbu teshikdan foydalanamiz.