2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

bo„ladi, 3-simbioz o„rtacha, tuganaklar ko„p, mayda, 4-tuganaklarning yarimi 
yirik, pushti rangli, 5-tuganaklar yirik qizil rangli.
 
Agar o„simlik shu mintaqada doimo ekib kelingan bo„lsa, tuproqda 
moslashgan rhizobium bakteriya tur xillari mavjud bo„ladi va bakterial o„g„it 
ishlatilmaganda ham simbioz ro„y beradi. Masalan, O„zbekiston sharoitida no„xat, 
beda, mosh doimo ekib kelingan ekinlar, bu ekinlarga moslashgan rhizobium 
bakteriyalari tuproqda mavjud, shuning uchun nitragin qo„llanmagan holda ham 
o„simliklarda biologik azotning o„zlashtirilishi kuzatiladi. Ammo, soya ekini 
Respublikamizda keng tarqalmagan, doimo ekib kelinmagan, shuning uchun
 
soya
 
ekilgan maydonlarda maxsus nitragin qo„llanganda biologik simbioz ro„y beradi.
Tuproqda simbioz jarayoni o„tishi uchun ikkinchi shart - tuproq muhitining 
muqobil bo„lishi. Tuproq muhiti pH-4,2 bo„lganda qizil sebarga 13 kg azot 
to„playdi, beda esa mutlaqo azot to„plamaydi. Tuproq muhiti pH-6,5 bo„lganda 
qizil sebargada azot to„planishi 4 barobarga, bedada-6 barobarga ortgan. 

---

23 
Bu jadvalda ekinlarda simbioz jarayonining o„tishi uchun tuproq muhitining 
ta‟siri ko„rsatilgan. Amalda bundan foydalanish zarur.
Faol simbioz uchun uchinchi shart - maqbul namlik. Tuproq namligi talabga 
javob bermasa faol simbioz kuzatilmaydi. Dukkakli ekinlarda faol simbioz tuproq 
namligi 100-60% DNS nisbatan bo„lganda kuzatiladi. Ekin turlariga qarab 
tuproqning namlik darajasi har xil bo„ladi.
Suv yetishmasa, ekishdan oldin urug„ga nitragin bilan ishlov berilsa ham 
ildizda tuganaklar rivojlanmaydi (ko„k no„xat, vika, qizil sebarga). Tuganakmeva 
rivojlanmagan bo„lsa, ekin hosili keskin kamayadi. O„zbekiston sharoitida 
yog„ingarchilik o„suv davrida kam bo„ladi yoki mutlaqo bo„lmaydi. Dukkakli 
ekinlarda tuganaklar sug„oriladigan sharoitda yaxshi rivojlanadi.
Simbioz holatning o„tishi uchun tuproqning havo tizimiga ham bog„liq 
bo„ladi. 1 ml havo azotini o„zlashtirish uchun 3 ml kislorod sarf bo„ladi. Odatda 
tuganakmevalar tuproqning havo bilan ta‟minlangan 0-10 sm chuqurlikdagi 
tuganakmevaning tashqi qismidan markazga kislorod yetkazadi va buning 
natijasida havo azoti faol o„zlashtiriladi. Umuman yengil g„ovak tuproqlarda 
tuganaklar ko„p hosil bo„ladi.
Tuganaklarni yaxshi rivojlanishi uchun ma‟lum darajada issiqlik talab 
qilinadi. Qisqa kunli ekinlarda faol simbioz 20-30
o
C da, uzun kunli ekinlarda 15-
20 
o
C da o„tadi. Tabiatning eng shimoliy mintaqalarida shu sharoitga moslashgan 
dukkakli ekinlarda simbioz 0
o
C da ham o„tadi.
Markaziy Osiyoning dasht va yarim dasht mintaqasida harorat 45 
o
C 
bo„lganda ham tuganak hosil bo„ladi (yantoq). Nam yyerlarda dukkakli ekinlarda 
tuganaklar faol rivojlanadi (soya, mosh, no„xat). 
Biologik azotni o„zlashtirish ekinni oziqa elementlari bilan ta‟minlanishiga 
bog„liq. Havo azotini o„zlashtirish adenozintrifosfat kislota (ATF) ishtirokida 
o„tadi. Bu kislotaning asosiy tarkibiy qismi fosfat kislota hisoblanadi, shuning 
uchun ekin, albatta, fosfor bilan ta‟minlanishi lozim.
Fosfor yyetarli bo„lmaganda, bakteriyalar ildiz xujayrasiga kirib boradi, 
ammo tuganakmeva hosil bo„lmaydi. Albatta, ekinlarni fosforga bo„lgan talabi bir 

---

24 
xil
emas. Ayrim ekinlar tuproqdagi kam eriydigan fosfat tuzlarini o„zlashtiradi, bu 
ekinlarga fosforli o„g„itlar kam ishlatiladi (lyupin turlari).
Kaliy ekinlarda ozuqa moddalarning harakatini ta‟minlaydi. Bu element 
ytishmasa, simbioz jarayonining faolligi kamayadi. Simbiozning faol o„tishida 
mikroelementlarning ta‟siri ham mavjud. Ulardan, ayniqsa, bor, molibden zarur. 
Bir gektarga 1 kg bor va 20-50 g molibden sarflanadi.
Tuganaklarning shakllanishi va rivojlanishi uchun tuproqdagi biologik sharoit 
ta‟sir qiladi. Tuproqdagi bakteriofaglar va xasharotlarning qurti tuganakga zarar 
keltiradi. Tuganaklarning rivojlanishiga nematodlar katta zarar keltiradi.
Demak, har bir mintaqada simbioz jarayonining faol o„tishiga salbiy ta‟sir 
ko„rsatadigan omil mavjud. Biologik azot evaziga dukkakli ekinlardan ancha 
yaxshi hosil olinadi: 1 gektar dukkakli - don ekinlardan 3 t urug„, sebargadan 12 t 
pichan, bedadan 14-15 t pichan to„planadi. Mineral azot qo„llanganda esa hosil 
oshmaydi.