19-variant O‘smirlarda demonstrativ xulq Suisidlar uchta asosiy guruhga bo'linadi: haqiqiy, namoyishkorona va yashirin [6, 12, 17]. Haqiqiy suisid

Vaziyatda yetakchilik modellari

Yetakchilikning Tannenbaum-Shmidt yetakchilik modeli (xatti-harakati kontiliumi)da yetakchilikning uch faktori munosabati ta’sir kuchiga bog’liq ravishda yetakchi yetti xatti-harakat namunasidan birini tanlab oladi (yetakchining o’zi, uning izdoshlari va yuzaga kelgan sharoit).
Fidlerning sharoitiy yetakchilik modeli. Amerikalik olim, F.Fidler vaziyatdan kelib chiqqan holda yetakchilik qilish nazariyasining asoschisi hisoblanadi. U kamroq afzal ko’radigan ishchi xarakteristikasi shkalasini ishlab chiqdi. Uning modelida yetakchilik muayyan yetakchilik uslubi uchun ma’qul vaziyatlar: rahbar va jamoa a’zolari bilan munosabatlar; ishni muvofiqlashtirish darajasi; mansab vakolatlari (real hokimiyat, rag’batlantirish va jazolash imkoniyati) hisobga olinadi. Bu model bo’yicha ishi kamroq muvaffaqiyat keltiradigan shaxsni aniqlash mumkin.
Xauz va Mitchellning yetakchilik modeli. „Yo’l - maqsad” ham deb ataladigan bu usul asosiga xodimlar kuch-g’ayratlari va mehnat faoliyatlari natijalari kutishni asoslagan, shuningdek, bu natijalarga muvofiq rag’batlantirish o’zaro qat’iy bog’liq degan qoida qo’yilgan (izdoshlarda bo’lgan, yetakchilik samaraliligi darajasi bilan va kutishning asoslangan kuchi darajasi o’rtasida to’g’ri bog’lanish bor). Ana shu ta’minlangan holdagina xodimlar o’z ishlaridan qoniqish hosil qiladilar, degan xulosa chiqariladi.
Stinson-Djonson sharoitiy yetakchilik modeli. Uning mohiyati shundaki, ishga qiziqish darajasi izdoshlarning xarakteristikasi va ular bajarayotgan ishning o’zini xarakteriga bog’liq ravishda aniqlanishi kerak.
Vrum-Iston-Yago sharoitiy modeli. Uning o’ziga xosligi - qo’l ostidagilarning qarorlarini qabul qilishda ishtirok etishga jalb qilishga yo’naltirilganligidir. Yetakchilikni o’rganishning yangicha yondashuvlarini ishlab chiqishga ehtiyoj, yetakchilikni o’rganishga an’anaviy yondashish yetakchining belgilari va xatti-harakati yo u o’zi tanlagan usul sharoitiga zo’r bergani uchun kelib chiqqan edi.
Bundan tashqari oldingi konsepsiyalar yetakchilik va boshqaruv effektini osonlik bilan o’lchash mumkinligiga asoslangan edi, bu esa har doim mumkin emas. Yangi konsepsiyalar yetakchilikning bu ikki tarafini o’zida birlashtirishga harakat qiladi. Hukmdorlikka ehtiyoj ularni yetakchi bo’lishligini asoslab beradi. Yetakchilik qilish xohishi izdoshlarga o’tadi.

Mavzu : Satsiyometriya metodikalari

Sotsiometriya metodikasining asoschisi amerikalik psixiatr va

ijtimoiy psixolog Dj.Moreno hisoblanadi. Sotsiometrik tahlil

ma’lumotlari shaxsning guruhda tutgan o‘rni, guruhdagi shaxslararo

munosabatlar xususiyatlari, guruh lideri, (guruhning tan olingan

sardori), guruh yulduzlari, guruh a’zolarining guruhdagi mavqei,

guruhning yakkalanib qolgan a’zosini aniqlash imkonini beradi.

Sotsiometriya metodikasi quyidagi maqsadlarda foydalaniladi:

Guruhdagi jipslik yoki tarqoqlikni aniqlash;

Guruh a’zolari orasidagi simpatiya va antipatiyani aniqlash;

Guruhdagi norasmiy lideri ar va yakkalanib qolganlarni

aniqlash.

Guruh a’zolarining o‘zaro munosabatlaridagi mavqeini

(statuslari)ni aniqlash.

Metodikani o‘tkazish tartibi:

Ushbu metodni o‘tkazishning va natijalarni tahlil qilishning turli

shakllari mavjud. Masalan, metodika ikki xil shaklda o‘tkazilishi

mumkin. Birinchi shakli noparametrik tarzda metodikani o‘tkazishda sinaluvchilarga o‘z guruhidan tanlaydigan kishilaming soni

chegaralab qo‘yilmaydi. Sinaluvchining oldiga guruh a’zolarining

ro‘yxati qo‘yilib, shu kishilami o‘ziga yoqish yoki yoqmaslik

darajasiga qarab raqamlab chiqish taklif etiladi. Noparametrik

metodikani noqulaylik tomoni shundaki, guruh a’zolari soni 15-16

tadan oshgandan so‘ng sotsiometrik tanlovlar sonini hisoblash

qiyinlashib qoladi. Bunday vaziyatlarda elektron hisoblash mashinalardan foydalanish maqsadga muvofiq. Noparametrik metodikaning

yana bir noqulayligi, shaxs guruhidagi 20-25 ta tengdoshlarini

obyektiv ravishda baholashga, munosabatini bildirishga qisqa vaqt

ichida qiynalib, tasodifiy tanlov bajarishi mumkin.

Metodikaning ikkinchi shakli parametrik tarzdagi tanlovlar

bo‘lib, shaxsga o‘zi faoliyat ko'rsatayotgan guruhdan 3-5 tagacha

kishilami (o'ziga yoqqan) tanlash taklif etiladi. Ya’ni tanlov soni 3-

5 ta kishi bilan chegaralanadi. Tadqiqotchilaming fikrichaparametrik tarzdagi tanlovlar sodda, ishonchli boiib muhim

tanlovlar sonini va qiymatlarini hisoblashni osonlashtiradi.

Tanlovlar sonining chegaralanganligi (3-5 kishi) shaxsning

tanlovlarga jiddiy e’tibor bilan yondashishiga sabab bo‘ladi.

Sotsiometrik me’zon tadqiqot maqsadiga mos tushgan holda

shaxslararo munosabatlaming ma’lum bir jihatiga qaratilgan bo‘lishi

lozim. Sotsiometriya tanlovlar ini o'tkazishda eksperimentator

tomonidan sinaluvchilarga beriladigan savollar mezonlarining

ahamiyati katta. Ularni tanlashda, savollami tuzishda konkret

vaziyatlar va sinaluvchilar guruhi xususiyatlari va shu kabilar

nazarda tutilishi lozim. Sotsiometrik mezonlar shartli ravishda

quyidagicha bo‘lishi mumkin:

1. Rolli: “Agar siz sinf boshlig‘i bo‘lsangiz, biron bir jiddiy

topshiriqni bajarish uchun ajratilgan guruh tarkibiga o‘z

sinfdoshlaringizdan kimni kiritgan bo‘lar edingiz?”

2. Funksiyali: “Sizning fikringizcha sinfdoshlaringizdan kim

sinf yetakchisi bo‘lishga loyiq?”

3. Amaliy: “Siz navbatchilikni kim bilan birga o‘tkazgan

bo‘lar edingiz?”, “Sizga berilgan topshiriqni kim bilan birga

bajargan bo‘lar edingiz?”

4. Emotsional: “0 ‘zingiz uchun og'ir damlarda shu

sinfdoshlaringizdan kimga yordam so‘rab murojaat qilgan bo‘lar

edingiz?”, “0 ‘z sirlaringizni sinfdoshlaringizdan kimga aytishni

lozim topgan bo‘lar edingiz?”

5. Kommunikativ: “0 ‘qishni tugatgandan so‘ng shu

sinfdoshlaringdan kim bilan birga, bir joyda ishlashni, o‘qishni

xohlaysiz?” va boshqa shu kabi savollar aniqlanishi lozim bo‘lgan

norasmiy liderga xos boMgan sifatlarni ham belgilab beradi.

Sotsiometrik tadqiqot samaradorligini oshirish uchun uni

guruhning barcha a’zolari ishtirok etayotgan vaqtda va guruh

a’zolari bir-birlarini yaxshi bilgan holatda o‘tkazish lozim.

Tanlovlarni qayd etish uchun sinaluvchilarga sotsiometrik matritsa

tarqatiladi. Tanlovlarni birov bilan maslahatlashmasdan mustaqil

ravishda amalga oshirish talab qilinadi. Iloji boricha, har bir stolda

bitta o‘quvchi test savollariga javob yozishni ta’minlanishi zarur.

Har bir o‘quvchi to'ldirgan «sotsiometrik kartochkalar» asosida

«sotsiomatritsa» (sotsiometrik matritsa) to‘ Idiriladi.Sotsiometriyada kishining guruhdagi statusini (o‘mi) izohlovchi

maxsus terminlar mavjud. Y.L.Kolominskiy o‘quvchilar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar tizimini asosan sotsiometriya uslubi

bilan o‘rgangan. U o‘z tadqiqot ishida statuslarni quyidagicha

guruhlagan. I guruhga, “yulduzlar” guruhiga 6 va undan ko‘p tanlov

olganlar, ya’ni tadqiqot jarayonida o‘rtachadan ikki barobar ko‘p

tanlov olgan o'quvchilami kiritgan. II guruhga, “yoqimtoylar”

guruhiga 3-5ta tanlov, ya’ni o‘rtacha va undan bir, bir yarim barobar

ko‘p tanlov olganlar kiritilgan. 1 - 2 tanlov olgan o‘quvchilar “qabul

qilinmaganlar” -III guruhni tashkil qilishgan. IV guruhga esa

umuman tanlov olmaganlami-“yakkalanib” qolganlami kiritgan.

O'tkazish tartibi: kichikroq qog‘ozga o‘quvchining ismi va

familiyasi yozilib, tagiga chiziladi. 0 ‘quvchiga: “Eng yaqin do‘stlaringdan 3 tasining ismi va familiyasini ketma-ket shu qog‘ozga

yoz, birinchi o‘ringa kimni qo'yasan, ikkinchi o‘ringa kimni va

hokazo”, deb aytiladi. Bu qog‘ozlar to‘planib natijalar umumlashtiriladi va sotsiometrik matritsa tuziladi.Sotsiometriya” deb nomlangan texnika tufayli siz jamoadagi barcha ishtirokchilar munosabatlarining mohiyatini o’rganishingiz mumkin. Ushbu usul etakchilarni va chetlatilganlarni aniqlashga, kim kimga hamdardlik yoki antipatiya ko’rsatayotganini tushunishga, shuningdek jamoaning birdamligini tushunishga yordam beradi. Sotsiometriya ko’pincha ta’lim muassasalarida va yirik kompaniyalarda jamoadagi psixo-emotsional iqlimni tahlil qilish, nizolarning oldini olish va samaradorlikni oshirish uchun ishlatiladiSotsiometriya texnikasi jamoadagi ishbilarmonlik, hissiy va kommunikativ munosabatlarni o’rganish uchun ishlatiladi. Ushbu texnikaning muallifi psixolog va psixiatr Yakob Levi Moreno edi. Tor tushunchada sotsiometriya jamoa ichidagi guruh aloqalarini, shuningdek, ierarxiyani o’rganadi. Keng ma’noda ushbu kontseptsiya shaxslararo munosabatlarni o’rganishni va nazariyani ishlab chiqishni nazarda tutadi.

Bugungi kunga kelib, mahalliy psixologlarning ishi tufayli sotsiometriya sezilarli darajada o’zgardi. Endi texnikaning klassik versiyasini topish juda qiyin. Shunga qaramay, biz buni G. Moreno tomonidan ishlab chiqilgan deb hisoblashni taklif qilamiz.

Dastlabki ish
Sotsiometrik ish olib borishda ishtirokchilar guruhini bir joyga to’plash kerak. Keyingi qadam guruh a’zolariga olib borilayotgan tadqiqotning mohiyatini hamda uning asosiy maqsadlarini tushuntirishdir. Guruh a’zolari samimiy bo’lishi juda muhim, shunda bu ishni ancha soddalashtiradi. Uchinchi qadam – etakchi savollar yordamida yoqtirish va yoqmasliklarni aniqlash. Jamoaning har bir a’zosidan ular rahbarning o’rnida hamkasblaridan kimni ko’rishini va bu joyga hech qachon joylashtirilmasligini so’rashingiz mumkin.

Tadqiqotni o’quv muassasalarida ham jamoat sardori yoki stol do’sti sifatida sinfdoshlaridan birini tanlashga taklif qilib, olib borish mumkin.

J. Morenoning tavsiyalari bo’yicha protsedura
Klassik ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar quyidagicha amalga oshiriladi:

Birinchi qadam – tadqiqotning maqsad va vazifalarini aniqlash, shuningdek ishtirokchilar guruhini tanlash.

So’ngra, ovoz berish ishtirokchilari uchun takliflar ishlab chiqilmoqda.
Anonim ishtirok etishdan bosh tortish kerak, chunki tadqiqot natijasi unchalik samarali bo’lmaydi.
Yoqtirish va yoqtirmaslik haqida ochiq gapirishdan ko’ra, tadqiqot jarayonida fleshkartalardan foydalanish yaxshidir.
Har bir ishtirokchi berilgan savolga javob berishga majburdir.
Ishtirokchilarga kim kimni tanlaganligi haqida gapirish qat’iyan man etiladi.
Tadqiqot davomida ishtirokchilar o’rtasidagi aloqa qat’iyan taqiqlanadi, chunki bu test natijalarini qayta ishlashga ta’sir qilishi mumkin.O’tkazish shakllari
Asl metodikada ishtirokchilarning yozma so’rovi qo’llaniladi. 25-30 kishilik guruhda taxminan beshta savolni tuzish tavsiya etiladi. Ishtirokchilarga kartochkalar beriladi va to’ldirgandan so’ng, taqdimotchi ularni to’playdi. Vaqt o’tishi bilan ushbu protsedura 15 daqiqadan ko’proq vaqtni oladi.

Siz olingan natijalarni jadval, sotsiogramma va shuningdek indekslar yordamida qayta ishlashingiz mumkin. Natijalar oddiy matematik formulalar yordamida hisoblanadi. Barcha salbiy javoblar “-“, ijobiy – “+” bilan belgilanadi. Sizning familiyangiz oldida hech narsa ko’rsatilishi mumkin emas. Keyin, gol urish bilan chetlatilgan va etakchi hisoblab chiqiladi. Sotsiogrammada qo’shimcha hisob-kitoblarga ehtiyoj qolmaydi. Uning yordami bilan siz etakchilarni, etakchilardan kam bo’lgan, e’tiborsiz bo’lganlarni va tashqarida bo’lganlarni aniqlashingiz mumkin.

Indekslar yordamida olib borilgan tadqiqotlar har bir ishtirokchining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini, shuningdek, shaxsning guruh mulki va vakolatlarini o’lchashni o’z ichiga oladi

3. 
   Test savollariga javob toping.
   

№1

Ijtimoiy me'yorlar ko`rinishining asosiy xususiyatlari berilgan qatorni ko’rsating.

ob'ektivlik, tarixiylik, universallik, sxematiklik, qat'iylik, mansublilik va dinamiklik xususiyati.

tarixiylik, ob'ektivlik, sxematiklik, universallik, liberallik, boshqaruvchanlik.

sxematiklik, qat'iylik, munozaralilik va ishonchlilik xususiyati.

qat'iylik, mansublilik, validlik, o’zgaruvchanlik va dinamiklik xususiyati.

№2

Deviant xulq atvorning ommaviy va individual darajalarida psixologik o’z – o’zini himoya qilishning usullari?

Barcha ayblarni bo’yniga olgan holda ularning nohaqligini isbotlashga urinish.

O’zini aybdormasligiga turli noaniq dalillar keltirish va hammani ishontirish.

Javobgarlikka tortish sabablarini, keltirilgan zararni inkor etish, ayblovchilarni ayblash

O’zini himoya qilish maqsadida boshqalarni ayblash.

№3

A.Bandura va R.Uolterlar tajovuzkorlikning jamiyat uchun alohida xavf tug’diruvchi turini qanday nomlaydilar?

assotsial tajovuz

instrumental tajovuz

dushmanlik tajovuzi

yashirin tajovuz

№4

Qaysi qatorda tajovuzning aniq tavsifnomasi berilgan?

yo’nalganlik, ko’rinish shakllari, jadallik.

latent, yashirin, yo’nalganlik.

odatiy, jadal, latent.

yaqqol, yashirin.

№5

Ifodalanganlik darajasiga ko’ra tajovuzkor axloqning shakllari.

situativ tajovuz reaktsiyalar, passiv tajovuz axloq, faol tajovuz axloq.

yashirin tajovuz axloq, latent tajovuz axloq.

instrumental tajovuz axloq, assotsial tajovuz axloq.

dushmanlik tajovuz axloq, sadistlik tajovuz.

№6

Barbod etuvchi zo’ravonlik harakatlari va hatto suitsidallikkacha olib keluvchi tajovuzkor axloq turini aniqlang.

faol tajovuzkor axloq.

situativ tajovuzkor axloq.

instrumental tajovuzkor axloq.

assotsial tajovuzkor axloq.

№7

O’zini-o’zi nazorat qilish zaif rivojlangan ekstremistlar qanday harakatlarni namoyish qiladilar?

o’zini tutuvchi mexanizmlari kuchida tajovuzni doimiy namoyon etadilar.

kuchli, qo’zg’atuvchilardan uzoq muddat saqlanadilar.

ichki resurslar so’ngan tajovuzni tez-tez namoyon etadi.

tajovuzning oxirgi ko’rinishlarini namoyon etadilar.

№8

Ko’pincha verbal va bilvosita tajovuzni namoyon etuvchilarni aniqlang.

ayollar.

erkaklar.

kichik maktabgacha yoshlardagi bolalar.

o’smirlar.

№9

Tajovuzkor axloqqa ta’sir etuvchi omillarni aniqlang.

oila, ijtimoiy sharoit, jinsiy omil, frustratsiyaga chidamlilik, OAV.

motivatsiya, zo’ravonlikka moyillik, individual xususiyatlar va yosh xususiyatlari.

ijtimoiy sharoitlar, oila, OAV.

Ochiq axborot vositalari.

№10

Tajovuzkor axloqning yetakchi belgilarini belgilang.

ustunlikka intilish, barbod qilish tendentsiyasi, zarar keltirishga yo’nalganlik, zo’ravonlikka moyillik.

impulsivlik, intellektual pasayish, anti ijtimoiy yo’nalganlik.

yovuz, barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik.

hissiy muhitda o’zgarish, affektiv yovuz reaktsiyalarning yuzaga kelishi.